در فضیلت دروغ

عقیل دغاقله

چرا دروغ در یک جامعه رواج می یابد؟ و چگونه می شود که افراد نه تنها دیگر به دروغ حساسیتی نشان نمی دهند٬ بلکه بخشی از زندگی روزمره آنها می شود. بالطبع همانند هر پدیده اجتماعی دیگر٬ «دروغ» نیز از عوامل مختلفی تغذیه می شود و در این یادداشت سعی می کنم به برخی از از اسباب آن اشاره کنم.

مدعای اصلی این یادداشت این است که گاهی دروغ مقتضای زندگی کردن در برخی جوامع می شود و این امر می تواند ناشی از تضاد میان نظام ایدئولوژیک حاکم بر جامعه و تمایلات فردی باشد. هنگامی که نظام ایدئولویک عاجز می شود تا انسان مورد نظر خود را بازتولید کند در این عجز و در تعارض فرد و سیستم است که دروغ نه تنها ممکن بلکه به امری ایجابی مبدل می شود. در چنین فضائی٬ فرد احساس می کند نمی تواند در جامعه«خودش» باشد. در بسیاری از ساحت ها او مجبور می شود که آرزوها٬ امیال٬ تحلیل ها و زندگی اش در عرصه عمومی را به گونه ای نمایش دهد که خود نیز به آن باور ندارد. مشکل در نمایشی بودن این نوع زندگی نیست. از منظر جامعه شناسی٬ همه در عرصه اجتماعی در حال ایفا کردن نقش و در حال بازی کردن هستیم. مشکل صداقت و باور ما به این نمایش است. اینکه ما می دانیم در بسیاری از جاها در نقشی که ایفا می کنیم صادق نیستیم. به حرف هایی که در عرصه عمومی می زنیم باور نداریم و در حال ایفای یک نقش دروغین هستیم. این دروغ بودن و پذیرش ما به اینکه «در حال دروغ گفتن هستیم» است که موضوع را پیچیده وجالب می سازد. اما در اینجا می خواهم بگویم از قضا دروغ٬ همچنانکه تصور می کنیم شاید بد نباشد و ضرورتی اجتماعی آن را ممکن و ضروری ساخته است. این دروغ است که به جامعه پویایی داده و تحقق آن را ممکن ساخته است. به فرد کمک می کند تا تحت فشار هنجارهای سیاسی و اجتماعی٬ زندگی روزمره اش را با کمترین هزینه ای به پیش ببرد٬ در عین حالی که به ذات خویش کمتر خیانت کند. باورها و هویت خودش را حفظ کند و خویشتن خویش را سالم نگه دارد.

در برابر سیستمی که می خواهد همه وجود و ذات و خویشتن این انسان را دگرگون سازد و به شکلی که می خواهد در آورد٬ سه راه برای واکنش یک فرد وجود دارد. اول آنکه تن به این تغییر بدهد و هویت خود را به مقتضای انتظار اجتماعی یا سیاسی دگرگون کند (دگردیسی). واکنش محتمل دوم مقاومت علنی در برابر فشارهای یک سیستم است. این روش هزینه های فراوانی بر زندگی شخص دارد و در بسیاری از حالت ها به انزوا٬ حذف٬ زندان و یا مهاجرت منجر می شود (مقاومت آشکار). حالت سوم نیز مسیری است که بسیاری در جامعه اتخاذ می کنند و آن کشیدن یک مرز بین دو نوع خویشتن است. خویشتن و هویتی که به آن باور دارند و خویشتن و هویتی که در زندگی اجتماعی از خود بروز می دهند: دروغ و شاید نفاق (که به جای آن بهتر است از کلمه نقاب استفاده کنیم) نیز٬ راهی است برای در امان بودن از فشارهای جامعه تمامیت خواه و همزمان حفظ اعتقادات٬ باورها٬ و هویت درونی که به آن مقاومت پنهان می گوییم. تجربه نشان داده است که تعداد اندکی حاضرند مقاومت آشکار را برگزینند و بسیاری در برابر فشار هنجارها راه دیگری را بر می گزینند.

اجازه دهید دروغ و نقاب را با پدیده ها و تکنیک مشابهی مقایسه کنم. زنانی که برقع به صورت می زنند می توانند دلایل متفاوتی برای آن داشته باشند. برقع برای آنها ممکن است رمزی برای تقوی و پرهیزکاری باشد. در زمینه های دیگر می تواند معنائی متفاوت پیدا کند. برای مثال٬ در برخی جوامع زن نمی تواند وارد عرصه عمومی شود٬ مگر آنکه برقع بر صورت اندازد. در چنین جوامعی برقع به یک ابزار رهایی بخش برای زن مبدل می شود و زنان با استفاده از برقع فرصتی برای حضور خود در جامعه فراهم می کنند. برقع برای این زنان آزادی بخش است. آنان را از قفس خانه رها می سازد و این زنان تصور می کنند که با هزینه ای اندک از شر تمامیت خواهی مردانی که می خواهند آنان را در چارچوب چهار دیواری خانه محصور کنند، نجات پیدا می کنند. آنها هم محیط اطرافشان را قانع می سازند که با برقع از شر نامحرم در امانند و هم آنکه زیر آن نقاب٬ خویشتن خود را حفظ می کنند و می توانند وارد عرصه عمومی شوند. دروغ نیز گاهی همین کاربرد را پیدا می کند.

دلیل دیگر پدیده دروغ در بی اعتمادی است. پژوهش هایی که در سال های اخیر در ایران انجام شده است نشان می دهند که مردم کمترین اعتماد را به همدیگر دارند و به نهادهای اجتماعی نیز اعتماد چندانی ندارند. این بی اعتمادی باعث می شود تا فرد مکانیسم های دفاعی برای خود مهیا کند. یکی از این مکانیسم ها می تواند دروغ باشد. یک مثال کلاسیک این موضوع در ایران این است که اگر ازسوی یک نهاد دولتی برای سرشماری یا نظرسنجی به فردی مراجعه شود٬ فرد اعتمادی به طرف مقابل خود ندارد. مطمئن نیست که این اطلاعات برای چه جمع آوری می شود و چه پیامدهایی برای او دارد. راه سهل آن است که دروغ بگوید و باب میل محقق پاسخ دهد. مثال دیگر آن است که ممکن است فرد به دلیل تبعیض محتمل٬ هویت خود را پنهان کند و به شکل دیگری ظاهر می شود. یادم می آید که یکی از دوستان تعریف می کرد که بعد از سالها متوجه شده بود که همکارش که با او در یک دفتر کار می کرد از اقلیت دینی صابئی است. او می گفت که بسیار شوکه شده بودم که چگونه این فرد برای این همه مدت این موضوع را از من پنهان می کرد و گاهی حتی در نماز جماعت ها نیز شرکت می کرد. هنگامی که از این فرد صابئی خواسته بود که دلیل این پنهان کاری را توضیح دهد پاسخ این بود که «نمی شود اعتماد کرد. من الان به شما به عنوان یک دوست ایمان پیدا کردم و می توانم به راحتی به شما بگوئیم که صابئی هستم. اما به بقیه نه. بارها اعتماد کرده ام و ضربه خورده ام و کار و زندگی ام با مشکل مواجه شده است.»

نکته جالب این است که در بسیاری از مواقع افراد «دروغ گفتن» را به «راست گفتن» ترجیح می دهند. برای بسیاری اینکه حتی به دروغ «احترام» آنها نگه داشته شود و ارزشها و هنجاری به شکل صوری حفظ شوند، اهمیت فراوان دارد. اهمیتی فراتر از گفتن حقیقت و راستگویی. به عنوان مثال ممکن است فرزند بخواهد با دوستان خود به تفریح برود٬ اما از آنجا که می داند پدر و مادرش مخالفت خواهند کرد به دروغ می گوید که برای کلاس اضافه مجبور است مدرسه بماند یا به خانه دوستش می رود. در بسیاری از موارد نیز پدر و مادر می دانند که فرزند دروغ گفته است. اما آنها این دروغ را به اینکه با فرزند درگیر شوند٬ یا آنکه فرزندشان به شکل علنی «قانون شکنی » و «تخلف» کند ترجیح می دهند. مثال دیگر این است که گاهی زن که می داند مرد مخالف بیرون رفتن او از خانه است٬ به دروغ می گوید که به دیدن مادرش می رود. مرد نیز از این دروغ آگاه است٬ اما آن را به درگیری و یا تخلف آشکار از «فرمانش» ترجیح می دهد. کمی کلان تر اگر نگاه کنید٬ دولت می داند که مثلا «قانون» و «فرمانش» در مورد ماهواره ها رعایت نمی شود٬ اما نه می خواهد که قانون را عوض کند و نه آنکه می خواهد وارد فاز درگیری شود. همین را در مورد «قاچاق» می بینیم که از سویی دولت قاچاق را ممنوع اعلام می کند٬ اما از سوی دیگر قاچاق انجام می شود.

زیربنای همه این پدیده ها نوعی درماندگی است. درماندگی از اینکه می دانیم که «قانون» یا «فرمانی» که به آن باور داریم کارائی ندارد، جایگزینی نداریم. در چنین فضائی دروغ به عنوان یک راه حل مطرح می شود. به خانواده کمک می کند که قانون را به شکل ظاهری حفظ کنند و چشم بر تخلف فرزندشان ببندند. به مردی که هم ناتوان از تغییر رویکرد مردسالارانه خود است و هم ناتوان از تحمیل آن اجازه می دهد که این تناقض را بدون چالش جدی حل کند. و به دولت نیز اجازه می دهد که ظاهر ایدئولوژیک و قانونی را حفظ کند و در عین حال اجازه دهد چرخه اجتماعی بچرخد. قاچاق به عنوان مثال یکی از راه هایی است که چه بسا اجازه می دهد چرخه اقتصاد بچرخد. دولت اما نه می تواند آن را قانونی اعلام کند٬ نه راهی برای تغییر و جایگزین کردن آن دارد. در همه این وضعیت ها در اوج درماندگی٬ «دروغ» راه حلی بهینه به نظر می رسد. اجازه می دهد که فکر کنیم هنوز «قوانین» و«فرمان» های ما حاکم هستند٬ درگیر پروسه صعب العلاج تغییر این «قوانین» و «فرمان» ها نشویم و ظاهر موضوع که فرزند٬ همسر و شهروند «قوانین»و «فرمان» ها را رعایت می کنند حفظ شود.

در چنین فضایی است که «دروغ» به روغنی تبدیل می شود که اجازه می دهد چرخ دنده های جامعه ای ناهمگون علیرغم اصطکاک فراوان به حرکت در آید و متوقف نشود و تحقق جامعه ممکن شود.

منبع: سایت شفقنا

تلگرام
توییتر
فیس بوک
واتزاپ

2 پاسخ

  1. این دوگانگی شخصیت در حاکمان نیز وجود دارد ، شخصیتی که دارند و شخصیتی که نمایش میدهند و کمتر کسی هم باور دارد !

  2. نمی دانم گروهی که دو دهه اول انقلاب یکه تاز عرصه سیاست کشورمان بودند، از کجا و از چه کسی درس می گرفتند، اما واقعیت این است که شاگردان حرف شنو و ساعی نشان دادند. انجا که اول نیروهای پویا و منتقد و متفکر کشور را به صورتی گسترده و به بهانه ها و تهمت هایی چون به مخاطره انداختن اساس اسلام و …. حذف کردند و سپس با تمرکز ثروت و منابع کسب درامد در ابرشهر تهران، موجب جاری شدن سیل جمعیت روستائیان بیکار و فاقد منبع درامد، به این شهر شدند. نتیجه ی منطقی این تدبیر خیانتکارانه و ضد ملی، تمرکز جمعیت عظیم از نیروهای ناهمگون در حوزه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بود که به سبب عدم برخورداری از آموزش های لازم، به توقف و رکود فرهنگی و تناقض ناشی از حفظ سنت های فرهنگی زندگی روستانشینی در عین وابستگی به ابزار مدرنیته(مدرنیزاسیون) مبتلا شدند. تفاوت فاحش بین وضعیت اقتصادی این مهاجرین با فرهنگ سنتی خود و فاصله فاحش طبقاتی که به رواج انواع و اقسام انحطاط اخلاقی و فرهنگی و اجتماعی انجامید، کلاً موجب شکل گیری و تراکم جمعیتی جامعه ای مصرف کننده و غیر مولد در ابر شهر تهران بود که بر اثر بیگانگی با تفکر و خردورزی در عین برخورداری از مزایای اقتصادی زندگی در این شهر، موجب ابتلای این جماعت به ابتذال اجتماعی و فرهنگی و بویزه سیاسی گردید و به این ترتیب روح تفکر و تعقل و نقادی و …. در جسم این جمعیت بی روح کشته شد. نشانه ی روشن این انحطاط رواج رزائل اخلاقی گسترده ای چون دروغ گویی و تهمت زدن در این جامعه و به تبع ان در سطحی پاین تر دیگر شهرهای بزرگ کشور می باشد که بویزه از سه سال و اندی پیش توسط جماعت کلید و دیگر باندهای مافیایی حامی و همراه انان با طرح دروغ ها و تهمت ها بر علیه رئیس دولت قبلی آغاز گردید و شدت و سرعت این تحول انچنان شدید بوده که حالا همان جماعت دروغگو و مروج انحطاط اخلاقی در جامعه را نیز بشدت نگران ساخته است. کاش اینقدر شهامت داشتند که برای حذف احمدی نژاد و پایمال کردن حقوق شهروندی ثبت شده در قانون اساسی دست به دامن رهبری نمی شدند، چرا که با این کار حداقل شخصیت و مزایای اجتماعی را هم که به حق یا ناحق کسب کرده بودند، برباد دادند و حالا علی رغم تمامی ادعاهای اصلاح طلبی به کمتر از ابزار مقامات ارشد نظام مبدل شده اند. جامعه با سیری شتابان در مسیر دگرگونی حرکت می کند. چنین جامعه ی توده واری اگر هم چند صباحی به نفع جماعت مدعی حرکت کند، در نهایت با یک بهانه به سیلی مخرب تبدیل می شود که دودمان بسیاری از بی هویت های چند دهه گذشته و یقه سفیدهای امروز کشور را برباد خواهد داد.

دیدگاه‌ها بسته‌اند.

توی یک عالم دیگری سیر می‌کرد. در عوالمی که به واقعیت راه نداشت. تک‌تک جمله‌هایی که بیان می‌کرد و سفارش‌هایی که در باب انتخابات مجلس، خطابه می‌کرد؛ انگاری یک عمد و قصدِ غریبی را در

ادامه »

۱- در کشورهای با حکومت‌های دموکراتیک و قوه قضاییه مستقل یا به طور کلی دولت- ملت‌ها، شهروندان یا به نحو ایجابی به مشارکت سیاسی

ادامه »

سرانجام انتخابات دوازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی برگزار شد و نتیجه مشارکت اعلام شده از سوی جمهوری اسلامی عدد ۴۱

ادامه »