شهر موشک یا سیلوی گندم؟ امنیت غذایی قربانیِ گفتمانِ «دشمن»

زیتون: آتش تورم در ایران فرو نمی‌نشیند و اَبَر تورم مواد غذایی، بخش عظیمی از جمعیت کشور را نگران کرده است. حالا مواد غذایی و کالاهای اساسی، روز‌به‌روز گران‌تر و گران‌تر می‌شود و دولت ابراهیم رئیسی که با شعار مبارزه با فقر و فساد، و حمایت از محرومان به میدان آمده بود، نمونه‌ی روشنی از عجز و ناکارآمدی در مدیریت اقتصاد را به نمایش گذاشته است.

دستگاه قضائی جمهوری اسلامی که در دوران روحانی، همه‌ی مشکلات را بر گردن دولت می‌انداخت، حالا رویکرد متفاوتی دارد. منتظری، دادستان کل، گفته است: «محتکران و سنگ‌اندازان در بازار بدانند که با انجام چنین اقداماتی مرتکب جرم خواهند شد و دستگاه قضایی برای شناسایی و مجازات این افراد با جدیت اقدامات لازم را انجام خواهد داد. بخشی از مشکلات اقتصادی کشور به عوامل خارجی از جمله تحریم‌ها و افزایش قیمت جهانی کالاها بازمی‌گردد.»

سردار احمد وحیدی، وزیر کشور، نیز درباره برخی اخبار پیرامون قیمت مرغ و تخم مرغ می‌گوید:«برای گرانی اقلام ابتدا باید سازمان حمایت از مصرف‌کننده نظر بدهد و سپس ستاد تنظیم بازار در این زمینه مصوبه داشته باشد که تاکنون چنین چیزی نداشته‌ایم. تا الان هم هیچ مصوبه‌ای درباره هیچ قلم جنسی صورت نگرفته است.»

انتشار گسترده‌ی خبر خودکشی دو کارگر نانوایی در روستاهای اطراف ممسنی به خاطر ناتوانی در برابر فقر و گرانی، نشان داد که خیلی‌ها نمی‌توانند کاردی را که به استخوان رسیده، تحمل کنند

این سخنان مقامات جمهوری اسلامی در حالی بیان شده که در زندگی واقعی مردم، حتی خودکشی به خاطر فقر، چندان تعجب‌برانگیز به نظر نمی‌رسد. انتشار گسترده‌ی خبر خودکشی دو کارگر نانوایی در روستاهای اطراف ممسنی به خاطر ناتوانی در برابر فقر و گرانی، نشان داد که خیلی‌ها نمی‌توانند کاردی را که به استخوان رسیده، تحمل کنند. «سیروس حسین‌پور» و «کریم محمدی» شهرت دارند از اهالی روستای اردشیری شهر کوه‌چنار شهرستان قائمیه بودند که در یک نانوایی در شهر خومه‌زار ممسنی مشغول کار بودند، عملا در برابر دوربین موبایل خود، پیش از مصرف قرص برنج و ترک کشوری که بر بزرگ‌ترین منابع نفت و گاز جهان ایستاده ولی دچار فقر گسترده است، با همه خداحافظی می‌کنند.

در روزها و هفته‌های اخیر، علاوه بر آن‌که قیمت اقلام مهمی همچون آرد، نان، ماکارونی بالا رفته، در بسیاری از شهرها، انواع روغن مایع کمیاب شده است. میلیون‌ها خانوار ایرانی، هنوز شوک گرانی ماکارونی و انتشار خبر تلاش دولت برای ایجاد کوپن دیجیتالی نان را از سر نگذرانده بودند که خبر افزایش قیمت مرغ به ۶۴ هزار تومان، موج دیگری از ترس و هراس را به راه انداخت. نهادی که خود را قرارگاه امنیت غذایی وزارت جهاد نام نهاده، قیمت هر کیلوگرم مرغ ۶۴ هزار تومان و هر شانه تخم‌مرغ را ۹۸ هزار تومان اعلام کرده و ظاهرا قرار است این اقلام، پس از صدور دستور برداشت یارانه‌های بلوکه‌شده، رسما فراگیر شود. این یعنی آغاز یک تلاش گسترده برای خرید مرغ از سوی مصرف‌کنندگانِ توانمند، بروز اختلال در زنجیره‌ی توزیع مرغ و به تبع آن، افزایش قیمت بسیاری دیگر از مواد غذایی در فروشگاه‌ها و همچنین افزایش قمیت غذا در رستوران‌ها.

از شعار رئیسی تا هشتگ امنیت غذایی شمخانی
رئیسی درباره‌ی گرانی و فقر، طوری حرف می‌زند که گویی هنوز هم در حال سخنرانی در جریان کمپین‌های انتخاباتی است و قرار است به زودی، قدرت و مسئولیت را در دست بگیرد. در این میان، اشاره دریابان علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی، به هشتگ امنیت غذایی نیز، در نوع خود جالب توجه است.

شمخانی در تویت خود نوشته است: «ایجاد امنیت در دو بعد سلامت و غذا یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های دولت سیزدهم برای تامین آرامش پایدار در جامعه است. تک‌رقمی شدن آمار فوت مبتلایان به کرونا دستاورد مدیریتی بسیار بزرگی است که با همدلی و مشارکت می‌توان آن را در عرصه‌های دیگر تکرار کرد.»

شمخانی در انتهای تویت خود #امنیت_غذایی را درج کرده است و همین یک اقدام او به خوبی نشان دهنده‌ی این است که در جلسات شورای عالی امنیت ملی، بحث بر سر امنیت غذایی بالا گرفته و احیانا برخی از مسئولین، به مفاهیم نگران‌کننده‌ای همچون شورش گرسنگان می‌اندیشند.

ایران و پرتگاه امنیت غذایی
مشخص نیست که شمخانی، به توصیه‌ی مشاورینش هشتگ امنیت غذایی به راه انداخته یا ایده‌ی ابتکاری خود اوست. اما به هر حال، ترس و نگرانی از گسترده‌تر شدن فقر و عدم دسترسی ده‌ها میلیون ایرانی به حداقل غذا، یکی از ارکان مهم مبحث امنیت غذایی (Food security) است.

بحث امنیت غذایی، موضوع تازه‌ای نیست و همواره در کنار جنگ‌ها و قحطی‌های بزرگ، اهمیت خود را نشان داده است. اما در دوران مدرن، در سال ۱۹۸۶ میلادی بود که بانک جهانی، در سال ۱۹۸۶ تعاریف روشنی از ضرورت‌ها و حدود و ثغور حفظ امنیت غذایی به دست داد: «دسترسی همه مردم، در تمام اوقات به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم». این تعریف در کنفرانس رم مورد تاکید کشورهای جهان قرار گرفت و ارکان مهم آن بر سه عنصر «موجود بودن غذا»، «دسترسی به غذا» و «پایداری در دریافت غذا» استوار شده است.

حال باید پرسید: ثبات و پایداری دریافت مواد غذایی مورد نیاز جامعه‌ی ایران، تا چه اندازه تضمین شده است؟

حال و روز کنونی ایران، نشان‌دهنده‌ی این حقیقت است که حتی بدون تهدید و خطر تحریم، کرونا، تبعات جنگ اوکراین و سوءمدیریت دولت رئیسی، امنیت غذایی ایران در خطر است.

ایرانِ امروز، نزدیک به ۸۵ میلیون نفر جمعیت دارد و گفته می‌شود، بیش از ۱ میلیون آواره‌ی افغانستانی هم در ایران حضور دارند. نظام جمهوری اسلامی، از سیاست کاهش جمعیت به تمامی عقب‌نشینی کرده و برای تشویق فرزندآوری و افزایش زاد و ولد، حتی اعمال محدودیت بر سیاست غربال گری و توزیع وسایل پیشگیری را در راهبرد خود مورد تاکید قرار داده. از دیگر سو، کشاورزی ایران نیز عملا به دیوار خورده و از گندم و خوراک دام و طیور گرفته تا برنج و بسیاری دیگر از محصولات، از خارج خریداری می‌شود. آیا با این حساب و کتاب، جمعیت آینده‌ی ایران، غذایی برای خوردن در اختیار خواهند داشت؟

حال و روز کنونی ایران، نشان‌دهنده‌ی این حقیقت است که حتی بدون تهدید و خطر تحریم، کرونا، تبعات جنگ اوکراین و سوءمدیریت دولت رئیسی، امنیت غذایی ایران در خطر است. خشکسالی چند سال گذشته در ایران و ندانم‌کاری‌های مداوم در تعیین سیاست آبی کشور، تخلیه‌ی هزاران روستا، تغییر کاربری صدها هکتار باغ و مزرعه، خروج ده‌ها هزار کشاورز ایرانی و ورود آنان به مشاغل کاذب در حواشی شهرها و افزایش میزان وابستگی به منابع غذایی وارداتی، اصلی‌ترین دلایل بلاتکلیفی و عجز در تولید محصولات غذایی در ایران است.

قبلا گفته می‌شد که در سایه‌ی گفتمانِ «دشمن»محور و «دشمن»‌سازِ «آقا» و  تداوم تحریم‌های آمریکا و بلاتکلیفی جمهوری اسلامی در مورد  احیای برجام، سناریوی ونزوئلایی شدن ایران، دور از ذهن نیست. اما حالا و با توجه به تداوم گرانی و عدم دسترسی میلیون‌ها خانوار ایرانی به مواد غذایی کافی، افزایش وابستگی به واردات و ضعف در سیستم کشاورزی، باید سناریوهای دیگری را در نظر گرفت که بر اساس آنها، این احتمال وجود دارد که ایران، از حیث افزایش میزان فقر و گرسنگی، به کشورهای محروم قاره‌ی آفریقا، شباهت پیدا کند.