بازگشت به خاورمیانه

زیتون-یلدا امیری: انرژی، پهپاد و جمهوری اسلامی، رهبران دو ابرقدرت نظامی و بزرگترین قدرت‌های هسته‌ای جهان را یکی پس از دیگر به خاورمیانه می‌کشاند.

نظم آمریکایی: سفر رئیس جمهور آمریکا به خاورمیانه از مدت‌ها پیش برنامه‌ریزی شده بود. کاخ سفید ۲۴ خرداد رسما از سفر بایدن به خاورمیانه خبر داد و اعلام کرد که او از ۱۳ تا ۱۶ جولای به اسرائیل، مناطق فلسطینی کرانه باختری و سپس عربستان سعودی سفر خواهد کرد.

بی‌نظمی روسی: سفر ولادمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه روز ۲۱ تیر به صورت غیررسمی توسط یکی از نمایندگان مجلس جمهوری اسلامی اعلام شد و پس از آن خبرگزاری اسپوتنیک به نقل از «سخنگوی کرملین» تایید کرد که پوتین ۱۹ ژوئیه (۲۸ تیر) به تهران خواهد آمد.

در اسراییل چه گذشت: عربستان آسمان خود را برای هواپیماهای اسرائیلی باز کرد. ایالات متحده بر «تعهد به امنیت اسرائیل» تأکید کرد و گفت با «تمام امکانات» خود هرگز اجازه نمی‌دهد ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد. نخست‌وزیر اسرائیل گفت کلمات، ایران را متوقف نخواهد کرد، تنها راه متوقف کردن آنها این است که یک تهدید نظامی معتبر روی میز بگذاریم». و آمریکا سپاه را از لیست تروریستی خود خارج نخواهد کرد حتی به قیمت از دست رفتن برجام.

وب‌سایت آمریکایی آکسیوس نوشت که سفر بایدن به خاورمیانه در جهت عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل است. خود بایدن نیز این سفر را «نماد کوچکی از روابط نوپا» بین دو کشور نامید.

پوتین به منظور دیداری سه‌جانبه به ایران می‌آید که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه نیز در آن حضور دارد. اما پوتین قرار است هم با ابراهیم رئیسی و هم علی خامنه‌ای دیدار کند. این دومین سفر پوتین به خارج از روسیه از زمان صدور دستور تهاجم نظامی به اوکراین در اسفند سال گذشته است.

جمهوری اسلامی و‌ پهپادهایی که ایران می‌سازد، نقطه تلاقی سفر روسای جمهور دو ابرقدرت نظامی به خاورمیانه است.

شفافیت غربی: گفته می‌شود که بایدن قصد دارد درباره تشکیل یک پیمان دفاع هوایی برای مبارزه با «پهپادها و موشک‌های ایرانی» گفتگو کند.

شفافیت شرقی: پسکوف، سخن‌گوی کرملین، روز چهارشنبه در پاسخ به این سوال خبرنگاران که آیا این موضوع (خرید پهپاد ) در سفر پوتین به تهران مورد بحث قرار خواهد گرفت یا خیر، گفت: «خیر».

شبکه سی‌ان‌ان در گزارشی به نقل از جیک سالیوان مشاور امنیت ملی کاخ سفید و تصاویر ماهواره‌ای به دست آمده توسط این شبکه خبری مدعی شد که یک هیئت روس در طی ماه گذشته دست کم دو بار از یک پایگاه هوایی در مرکز ایران بازدید کرده است و‌ ایران در فرودگاه کاشان، دو نوع پهپاد را که پهپاد قادر به حمل موشک‌های هدایت شونده دقیق هستند به روسیه نشان داده است.

بر اساس این ادعا جمهوری اسلامی قصد دارد با دادن صدها پهپاد به روسیه در جنگ با اوکراین کمک کند؛ جایی که اوکراین از پهپادهای بیرق‌دار ساخت ترکیه در مقابل روسیه استفاده می‌کند.

در حاشیه: رئیس‌جمهوری روسیه روز ۲۳ تیر و در آستانه سفر به تهران طی فرمانی، پروتکل الحاقی توافقنامه منطقه آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران را امضا کرد. براساس این پروتکل، تعرفه گمرکی و اعمال محدودیت‌ها بر بسیاری از اقلام تجاری میان ایران و روسیه کاهش خواهد یافت.

بسیاری از تحلیلگران معتقدند که پوتین به دنبال گسترش نفوذ خود در خاورمیانه از طریق جمهوری اسلامی است. به نظر می‌رسد گسترش روابط اقتصادی با حکومت ایران نیز در راستای همین نفوذ انجام می‌شود.

ناصر نوبری*، سفیر سابق جمهوری اسلامی در اتحاد جماهیر شوروی، در گفت‌وگویی با روزنامه همشهری سفر پوتین را با هدف مقابله با برنامه‌ها و اهداف سفر بایدن و خنثی کردن آنها تحلیل کرد. نوبری خاورمیانه را محور رویارویی آمریکا و روسیه دانست.

سخنرانی بایدن در نشست سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به همراه مصر، اردن و عراق، نیز از همین رویارویی حکایت می کرد. رئیس جمهوری آمریکا روز ۲۵ تیر با تاکید بر اینکه کشورش به خاورمیانه توجه دارد، گفت: «ما کنار نمی‌رویم تا با ایجاد خلا چین، روسیه و ایران آن را پر کنند. ایالات متحده یک شریک فعال در خاورمیانه باقی خواهد ماند.»

بایدن افزود: «هر قدر که رقابت در دنیای جدید شدیدتر می‌شود و چالش‌های پیش‌روی ما پیچیده‌تر می‌شود، برای من روشن‌تر می‌شود که چقدر منافع آمریکا با موفقیت خاورمیانه در هم تنیده است.»

شگفتی‌ساز: حضور عراق در میان کشورهایی که عموما با ایران روابطی غیردوستانه دارند یکی از نکات مهم نشست جده بود، برخی از تحلیلگران از تلاش برای نزدیک‌تر کردن عراق به کشورهای حاشیه خلیج فارس و دور کردن بغداد از تهران سخن گفتند. یکی از اقداماتی که در این راستا انجام شد اتصال شبکه برق عراق به شبکه یکپارچه برق کشورهای عربی خلیج فارس و کم کردن وابستگی به جمهوری اسلامی بود. الکاظمی در سخنرانی خود در این نشست گفت: «از راه‌‌حل دیپلماتیک برای حذف سلاح‌‌ هسته‌ای از خاورمیانه حمایت می‌کنیم.»

بایدن در سخنرانی اخیر خود خط‌ونشان‌های بسیاری برای جمهوری اسلامی کشید و گفت: «حکومت ایران خاورمیانه‌ را بی‌ثبات می‌کند.» و تعهد داد که «ایران هرگز موفق به تولید سلاح هسته‌ای نمی‌شود.» او افزود که «واشنگتن اجازه نخواهد داد هیچ کشوری آزادی عبور و مرور دریایی در تنگه هرمز را مختل کند.»

در حاشیه: بایدن به موضوع قتل جمال خاشقچی نیز که به چالشی در این سفر تبدیل شده بود نیز تلویحا اشاره کرد و گفت شهروندان باید بتوانند با رهبرانشان بدون نگرانی و ترس از انتقام صحبت یا از آنان انتقاد کنند. او با تاکید بر سیاست حمایت آمریکا از حقوق بشر و دموکراسی گفت که آینده از آنِ کشورهایی است که با ایجاد حقوق برابر برای زنان و مشارکت آنها در فعالیت‌های اقتصادی، از پتانسیل و توانایی‌های مردمی خود استفاده می‌کنند.

پیش از این سخنرانی بایدن با پادشاه عربستان سعودی و دیگر مقام‌های این کشور دیدار کرد. دو کشور بیانیه مشترکی صادر کردند و در آن بر اهمیت جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح اتمی تاکید کردند. در این بیانیه آمریکا و عربستان بر لزوم توقف دخالت جمهوری اسلامی در امور داخلی کشورهای منطقه، حمایت تهران از تروریسم از طریق گروه‌های شبه نظامیِ وابسته و اقدامات بی‌ثبات کننده در منطقه پافشاری کردند.

نگاه تحلیل‌گر؛ اصلاحیه بایدن بر دکترین اوباما

باراک اوباما، رئیس جمهور پیشین آمریکا، بیش از ده سال پیش، دکترین جدیدی در سیاست خارجی این کشور ارائه داد، که براساس آن، تمرکز و جهت گیری راهبردی ایالات متحده از خاورمیانه به شرق دور تغییر کرد. سخنان بایدن در جده را می‌توان نوعی تبصره یا اصلاحیه بر این سیاست قلمداد کرد. پیش از این بسیاری از تحلیلگران گفته بودند که بایدن مسیر اوباما را در سیاست خارجی دنبال خواهد کرد و خروج آمریکا از افغانستان را در این راستا دانستند.

شاید اگر تهاجم نظامی روسیه به اوکراین انجام نمی‌شد دموکرات‌ها سیاست خارجی خود را تغییر نمی‌دادند، اما روسیه به حمله به اوکراین، توازن قدرت را در خاورمیانه نیز برهم زد. از یک سو نزدیکی بیش از پیش مسکو و تهران باعث شده واشنگتن به دنبال راه‌حلی چون ائتلاف اسرائیل و اعراب باشد و از سوی دیگر اکنون غرب بیش از گذشته به نفت عربستان سعودی نیاز دارد، بایدن در آستانه انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا باید راهی برای کاهش قیمت انرژی پیدا کند.

اسماعیل خطیب، وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی نیز روز ۱۸ تیر با اشاره به سفر برنامه‌ریزی‌شده بایدن و بهبود روابط کشورهای حوزه خلیج فارس و اسرائیل گفت: «این اقدامات صرفاً یک سخنرانی و توافق نیست، بلکه به معنای تلاش برای بازگشت رسمی آمریکا با محوریت رژیم صهیونیستی به منطقه است.»

نزدیک شدن به عربستان سعودی برای جو بایدن به دردسر تازه‌ای تبدیل شده، بایدن در آخرین روز سفر خود در جده به بهانه کرونا از دست دادن با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان خودداری کرد. بایدن و مردی که از او به عنوان «قاتل جمال خاشقچی» یاد می‌شود، به جای دست دادن مشت‌ها را به هم کوبیدند.

آدام شیف، رئیس دموکرات کمیته اطلاعات سنای آمریکا در توییتی نوشت: «اگر ما زمانی به یادآوری بصری نفوذ مستبدان کشورهای نفت‌خیز بر سیاست خارجی آمریکا احتیاج داشتیم، امروز آن را به دست آورده‌ایم. زدن مشت بیش از هزاران کلمه حرف می‌زند.»

هنری کیسینجر، سیاستمدار کهنه‌کار آمریکایی و وزیر خارجه آمریکا در زمان ریاست جمهوری ریچارد نیکسون و جرالد فورد اخیرا در مصاحبه‌ای که با روزنامه انگلیسی ساندی تایمز گفته که «رویدادهای بزرگی در خاورمیانه و آسیا در حال وقوع است»

کسینجر در خصوص ماهیت این رویدادها سخن نگفته اما او در دیپلماسی خاورمیانه‌ای خود همواره نظم را مقدم بر صلح می‌داند.

دیپلماسی کسینجر ارتباط مستقیمی با وضعیت خاورمیانه دارد؛ منطقه‌ای که بال زدن پروانه‌ای در جنوب غربی آن، گردبادی در شمال شرقی به راه می‌اندازد.

وضعیت خاورمیانه این روزها آنچنان آشفته و مبهم است که بایدن برای ایجاد نظم و توازنی منطقه‌ای انتقاد هم‌حزبی‌ها را به جان می‌خرد و برخلاف سیاست‌های اعلام شده خود، به عربستان سعودی نزدیک می‌شود و اعراب و اسرائیل پس از سال‌ها اختلافات ریشه‌دار و تاریخی، تشکیل ائتلاف می‌دهند.

جمهوری اسلامی که در مرکز این منطقه آشوب‌ناک ایستاده، متهم است که توازن اتمی را بر هم می‌زند، گروه‌های شبه‌نظامی تربیت می‌کند، موجودیت اسرائیل را زیر سوال می‌برد و برای رئیس جمهور روسیه که  این‌روزها متهم به «جنایت علیه بشریت» است، سلاح می‌فرستد.

*ناصر حیرانی نوبری در زمانی سفیر جمهوری اسلامی در شوروی بود که وقایعی چون قرارداد سفید بین ایران و شوروی و نامه آیت‌الله خمینی به میخائیل گورباچف رخ داد.