جامعه مدنی و دموکراسی محلی؛ «نگاهی به نظریه سرمایه اجتماعی»

زیتون-محمدرضا سرداری: تمرکز زدایی از بودجه و تخصیص آن به کلیه مناطق کشور به صورت عادلانه یکی از دغدغه‌های اصلی دموکراسی محلی است. یکی از مشکلات نهادینه ایران از گذشته سیستم مالی متمرکز و نامتوازن بوده است؛ سیاستی که منجر گسترش پدیده مهاجرت منفی و تراکم شهرهای بزرگ و محرومیت شدید در نقاط پیرامون شده است.

یحیی کیان تاجبخش، مشهور به کیان تاج‌بخش، پژوهشگر ایرانی-آمریکایی برنامه‌ریزی شهری از دانشگاه کلمبیا، در این زمینه تحقیقات مفصلی انجام داده و نتایج آن را ماه گذشته در کتابی با عنوان «ایجاد دموکراسی محلی در ایران، دولت‌سازی و سیاست تمرکز زدایی» منتشر کرده است.

کیان تاجبخش در دوره اصلاحات با دعوت رسمی به عنوان استاد مدعو وارد ایران شد و به عنوان مشاور با نهادهای مختلف دولتی همکاری می کرد. وی در طول اقامتش در ایران سه بار بازداشت شد. آخرین بار در جریان اعتراضات سال ۸۸، تاجبخش نیز به همراه فعالان جنبش سبز بازداشت و زیر فشار مطالبی را بازگو کرد که مربوط به فعالیت هایش در دوره اصلاحات در زمینه پیاده کردن «دموکراسی محلی» در ایران بود. نهادهای اقتدارگرا با متهم ساختن وی به جاسوسی، او را به زندان انداختند. پس از تحمل سالها حبس کیان از زندان آزاد شد و به آمریکا بازگشت. اما تحمل دشواری هایش در ایران او را از ادامه پژوهش در زمینه «دموکراسی محلی در ایران» منصرف نکرد.

کیان تاجبخش در کتاب خویش کوشیده توضیح دهد چگونه «حکومت محلی در ایران دموکراسی را تضعیف و پایه های جمهوری اسلامی را تحکیم می کند.» کتاب او در واقع یک سفرنامه است. بیان خاطراتی از روزهای حضورش در دوره اصلاحات و دیدارهایش با برخی از فعالان سیاسی و اجتماعی، اقتصاددانان، جامعه شناسان و متخصصان عمران و شهرسازی. از میان این دیدارها، ملاقات های او با مصطفی تاج زاده معاون سیاسی وقت وزیر کشور و سعید حجاریان رئیس وقت مرکز مطالعات استراتژیک نهاد ریاست جمهوری از همه بیشتر در کتاب کیان جلب توجه می کند. دیدار تاجبخش با تاج زاده از سوی آشنای یکی از دوستانش برنامه ریزی شد. وی را در حالی که انتظار نداشت، به جلسه ای دعوت کردند که در آن بحث از اصلاح برخی قوانین مدنی از جمله قانون تشکیل شوراهای شهر و روستا بود. تاج زاده در آن جلسه از او خواست تا کنارش بنشیند و تجربیات خویش درباره سیاست تمرکز زدایی از قدرت در آمریکا را با او و همکارانش در میان گذارد.

تاجبخش بدنبال اشتیاق تاج زاده به شنیدن نظریات محافل آکادمیک در آمریکا به موضوع حکومت محلی، کتاب «رابرت پاتنام» «تلاش کنیم دموکراسی کار کند، سنتهای مدنی در ایتالیای مدرن» را معرفی کرد.

نویسنده در کتابش این بحث را مطرح کرده که چرا برنامه تمرکز زدایی از نظام سیاسی ایتالیا در دهه هفتاد میلادی، در شمال این کشور موفق تر از جنوب بوده است در حالی که زیر ساخت های پیش بینی شده برای ایجاد این نهادها در سراسر کشور یکسان بود. «پاتنام» جمع بندی کرده است که قدرت نسبی جامعه مدنی در شمال ایتالیا سبب چنین موفقیتی برای حکومت های محلی بوده است. «پاتنام» برای تبیین موضوع از مفهوم «سرمایه اجتماعی» استفاده می کند که در آن هر دو عامل کمی و کیفی قابل اندازه گیری است. تعداد نهادهای جامعه مدنی و همچنین میزان اعتماد مردم به یکدیگر از یک سو و میزان اعتماد مردم به چنین موسسات عمومی.

به گفته تاجبخش تاج زاده مشتاقانه این نظریه را پذیرفت و آن را بی نهایت برای خویش و کادر اداری خود مفید دانست. تاج زاده این نظریه را بیشتر از آن نظر مفید می انگاشت که می توانست استدلال خوبی برای مخالفان اجرای قانون شوراها باشد. کسانی که می پنداشتند تمرکز زدایی از قدرت و تفویض اختیارات دولت مرکزی به نهادهای محلی می تواند به بی ثباتی سیاسی حکومت و جامعه بیانجامد.

یک هفته پس از این ملاقات، سعید حجاریان نیز از وی دعوت کرد تا در مرکز تحقیقات استراتژیک با یکدیگر دیدار و در همین رابطه گفت و گو کنند. حجاریان در این گفت و گو به تاجبخش گفت در فاز نخست انقلاب هدف انقلابیون برچیدن و از میان بردن رژیم گذشته بوده. اکنون در فاز دوم یا در پسا انقلاب، هدف آنان ساختن دولت و جامعه ای نو است.

حجاریان در این گفت و گو همچنین گفت که جنبش اصلاحی جامعه مدنی را به عنوان یک مفهوم سازمانی و شعار سیاسی به‌کار گرفته بود اما اکنون می توان «سرمایه اجتماعی» را نیز به عنوان یک «چارچوب مشخص» و «راهنمایی برای سیاست» به شعار اصلاحات افزود. حجاریان همچنین نقطه نظر تاجبخش را که سرمایه اجتماعی با احتساب «تعداد موسسات جامعه مدنی» (عنصر کمی) و همچنین «میزان اعتماد مردم» بدان (عنصر کیفی) قابل سنجش است را تصدیق کرد. حجاریان در ادامه توضیح داد که پروسه دولت سازی در ایران پس از پایان جنگ ایران و عراق آغاز و در دولت های هاشمی رفسنجانی و خاتمی دنبال شده است.

تاجبخش نسخه ای از کتاب «پاتنام» را به حجاریان داد تا به فارسی ترجمه شود. وی سپس به نیویورک بازگشت تا تدریس خویش را از سر گیرد. او از نیویورک نخستین دوره از انتخابات شوراها را نظاره می کرد. تاجبخش در تابستان سال ۷۸ بار دیگر به ایران بازگشت و به دانشگاه تهران دعوت شد تا کتاب «رابرت پانتام» درباره «سرمایه اجتماعی» برای دانشجویان تدریس کند. برخی از دانشجویان او در حوزه سیاستگذاری شهری شاغل بودند. کیان در جریان اعتراضات کوی دانشگاه بازداشت شد اما این اتفاق تصمیم وی را برای ماندن در ایران سست نکرد. او پس از آزادی به همکاری با پروژه هایی در زمینه « پارادایم سرمایه اجتماعی» با وزارت های رفاه و تامین اجتماعی و همچنین وزارت بهداشت دعوت شد. هرچند رفته رفته احساس می کرد قوای دمکراتیک رو به تحلیل می رود و دری که به اندیشه غربی در ایران باز شده، در حال بسته شدن است.

تاجبخش دیگر خود را در قامت پژوهشگر و متفکری در حلقه سیاستمداران ایرانی می دید. او بار دیگر نزد تاج زاده رفت تا او را برای سفر پژوهشی خویش به چند استان سفارش کند. تاج زاده که از بازداشت وی در تابستان سال ۷۸ آگاه بود؛ به او توصیه کرد هیچ وقت تحقیقات خویش را رها نکند و به او گفت که این اتفاقات موانعی اجتناب ناپذیر در برابر مسیر تحولات اجتماعی هستند.

هدف تاجبخش در سال نخست پژوهش خویش، آزمایش مطالعات پانتام در ایتالیا در چند استان بزرگ ایران بود. کارگروهی که او برای پژوهش در اختیار داشت البته از بنیه علمی کافی برخوردار نبودند. از این رو نظرسنجی ها از سوی افرادی صورت گرفت که چندان تبحری در کار نداشتند.

در دومین سال پژوهش، تاجبخش به‌تدریج با شهرها و شهرداری هایی بیشتری آشنا شد و رفته رفته دلایل بیشتری برای ماندگاری دائمی در ایران یافت. هر چند ازدواجش با دختری ایرانی و یادگیری موسیقی سنتی ایران دلایل ویژه او برای این ماندگاری بود. او سپس به مشارکت در چند پروژه بین المللی دعوت شد. پروژه هایی که عمدتا از سوی بانک جهانی برای بهبود مدیریت شهرداری ها در ایران و خاورمیانه تدارک دیده شده بود. در میان این پروژه ها یک پروژه جذاب هلندی نیز برای آموزش شهرداران وجود داشت.

تاجبخش دیگر پای ثابت همه میزگردها و نشست های حرفه ای و تخصصی در زمینه مدیریت شهری شده بود. به بسیاری از نهادهای مرتبط پیشنهاداتی در زمینه برنامه ریزی شهری و اصلاح قوانین ارائه می داد و در هیات دیپلماسی عمومی میان شهرداران ایرانی و اروپایی حضوری فعال داشت.

تاجبخش در ادامه تحقیقاتش با تعدادی فعالان محلی برخورد کرد که یک نهاد مردم نهاد برای «شفاف سازی بودجه در موسسات عمومی» راه اندازی کرده بودند. از یک منظر آن تلاشی بیهوده جلوه می کرد اما می توانست با پژوهش وی ارتباط تنگاتنگی داشته باشد. بررسی شفافیت در بودجه شهرداری ها می توانست ایده مشترک خوبی باشد که در بر سر میز شام در آپارتمان کیان به ذهن حاضرین خطور کرد. اما برای اجرای چنین ایده ای به بودجه نیاز بود و حاضرین دریافت اعتبار مالی از خارج را ریسکی بزرگ می دانستند. تاجبخش نهایتا کوشید تا روی منابع داخلی تمرکز کند و از طریق مرکز پژوهش های مجلس، کانون وکلا و یک نهاد فمینیستی بودجه ای برای این کار دست و پا کند. وی حتی تصمیم گرفت تا خود یک موسسه خصوصی به ثبت رساند. اما مجموعه این فعالیت ها به بازداشت دوم وی ختم شد.

کیان تاجبخش پس از آزادی از زندان در سال ۱۳۹۵، یعنی پس از آن که در جریان جنبش سبز برای سومین بار بازداشت شده بود، به آمریکا بازگشت و کوشید تا با گردآوری داده های در اختیارش، نتیجه تحقیقاتش در این سالها را به یک کتاب تبدیل کند. کتاب او همچنان که خود بیان کرده است؛ محتوای منحصر به فردی دارد که تا کنون جایی منتشر نشده است. تاجبخش در کتابش به موانع و دشواری هایی پرداخته که پیش روی هر پژوهشگر مستقلی قرار دارد. از جمله این موانع دسترسی به داده و اطلاعاتی است که طبق قوانین جمهوری اسلامی باید آزادانه در اختیار همگان باشد. با وجود این موانع کتاب تاجبخش می تواند روند اقتصاد سیاسی ایران را برای سال ها تخمین بزند. این پژوهش برای همه فعالان سیاسی که در پی ایجاد تغییرات اساسی در ساختار سیاسی ایران هستند؛ منبعی ارزشمند خواهد بود.