زیتون- فرید بهمنش: عراق شاهد موجی از ناآرامی و تنش‌های جدید است و نگرانی از فقدان امنیت و ثبات، این کشور را در برگرفته است. پس از اعلام کناره‌گیری مقتدی صدر از فعالیت سیاسی، طرفدارانش، همه‌ی موانع و دیوارهای امنیتی منطقه سبز بغداد را رد کرده و وارد قصر حکومتی شدند. نیروهای امنیتی نیز به روی آنان آتش گشودند و عراق وارد فاز جدیدی از خشونت و تنش شد. در جریان تظاهرات دو روز اخیر، تاکنون ده‌‌ها نفر در بغداد کشته شده‌ و شمار مجروحان نیز صدها نفر است. دامنه‌ی ناآرامی و درگیری به بصره نیز کشیده شد و بسیاری از افراد افراد مسلح تابع مقتدی صدر که به نام سرا السلام شناخته می‌شوند، سلاح برداشته و به خیابان آمدهاند.

استعفا از مرجعیت، استعفا از سیاست
شاید کسی نمی‌توانست تصور کند که اقدام عجیب یک مرجع شیعی برای کناره‌گیری از عنوان و مقام مرجعیت، عراق را با یک بحران سیاسی و امنیتی بی‌سابقه روبرو کند.

آیت‌الله سید کاظم حائری از مراجع تقلید شیعیان، به عنوان پدر معنوی خاندان صدر شناخته می‌شود و
آیت‌الله محمد صادق صدر (پدر مقتدی صدر) قبل از آن که کشته شود، مقلدین خود را به پیروی از حائری توصیه کرده بود. اما حالا، او تمایلی به ادامه مرجعیت ندارد و در بیانیه‌ای اعلام کرد به سبب بیماری و کهولت سن، بیش از این، قادر به ادامه مرجعیت نیست. اما او در بیانیه‌ی خود، به ذکر نکاتی پرداخت که برخی از آنها، عملا حمله و هجمه‌ی جدی به مقتدی صدر بود. به ویژه این سه بند:
یک: درخواست حائری از مؤمنان برای اطاعت از سید علی خامنه‌ای
دو: سفارش همه مؤمنان به حمایت از حشد الشعبی به گفته‌ی مقدس

سه: «بر فرزندان دو شهید صدر که رحمت خدا بر آن دو باد، لازم است که بدانند که دوستی آن دو شهید اگر با ایمان به روش آن دو در عمل صالح و با پیروی واقعی از اهداف آن دو همراه نباشد، کفایت نخواهد کرد و بدانند که مجرد ادعا یا نسبت خویشاوندی به آن دو شهید کفایت نمی‌کند و هر کس تلاش کند به نام آن دو شهید بین فرزندان امت و مذهب تفرقه بیاندازد یا به نام آن دو رهبری را بر عهده گیرد در حالی که فاقد درجه اجتهاد و دیگر شرایط قید شده در رهبری شرعی است، در واقع صدری نخواهد بود هرچند چنین ادعای کند یا نسبتی داشته باشد.»

مقتدی صدر، قبلا هم تصمیمات و تهدیدات هیجانی فراوانی داشته اما این بار، ضمن اعلام کناره‌گیری از سیاست، آشکارا حائری را زیر سوال برد و چنین پاسخی داد: «بسیاری از جمله آقای حائری فکر می‌کنند که این رهبری به لطف یا دستور آنان به دست آمده است، در حالی که این به لطف خداوند و فیض پدرمان بوده است. با اینکه می‌دانم کناره‌گیری آیت الله حائری و صدور این بیانیه به اراده شخصی وی نبوده، اما من نیز اعلام می‌کنم که دیگر در امور سیاسی دخالت نخواهم کرد و از اکنون به طور کامل از این عرصه کناره‌گیری می‌کنم.»

صدر با این بیان نیشدار و تلویحی، به این اشاره کرده که جمهوری اسلامی برای تضعیف مقتدی همه‌ی راه‌ها را آزموده و به نتیجه نرسیده و حالا استفاده از حائری، آخرین تیر سپاه قدس برای به چالش کشیدن او بوده است.

حالا همه از مقتدی صدر حرف می‌زنند و به وضوح می‌بینند که تصمیمات، توییت‌ها و اقدامات او، چگونه بر مردم عراق، اثر می‌گذارد. مقتدی صدر سیاستمدار شیعه و رهبر سائرون، نشان داد که در مقایسه با سایر رهبران عراقی، برای کشاندن مردم به صحنه، از بالاترین قدرت نفوذ برخوردار است. پس از انتشار نامه او‌
به خاطر تنش و درگیریهای اخیر، عراق حالا عملا تعطیل شده و ایران نخستین همسایه‌ی این کشور است که تمام مرزهای زمینی و هوایی خود را بست تا از تبعات موج جدید تنش‌ها، در امان بماند. همچنین سفر زائرین ایرانی به کربلا برای حضور در مراسم اربعین نیز ممنوع شده است.

سکوت معنی‌دار ایران
تا ظهر روز دوشنبه که بحران در عراق به اوج خود رسیده، وزارت امور خارجه‌ی ایران و مقامات جمهوری اسلامی، از اظهارنظر درباره‌ی تنش‌های جدید خوددرای کرده‌اند و جالب اینجاست که در ساعات آغازین بحران، فواد حسین وزیر امور خارجه‌ی عراق، مهمان تهران بود. اما تویتی که اکانت وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی درباره این دیدار منتشر کرده، به هیچ نوع تنش و بحرانی اشاره نکرده و چنین نوشته است: «همکاری در حوزه های امنیتی، خصوصا جلوگیری از اقدامات گروه‌های معاند، تجزیه طلب و تروریست در خاک عراق و اقلیم و برخی مناطق مرزی، تشریح آخرین وضعیت گفتگوهای مربوط به لغو تحریم‌ها، موضوعات کنسولی مربوط به زائرین اربعین از دیگر کشورهای همسایه، از دیگر موضوعات مطرح شده در این ملاقات بود.»

همکاری در حوزه های امنیتی، خصوصا جلوگیری از اقدامات گروههای معاند، تجزیه طلب و تروریست در خاک عراق و اقلیم و برخی مناطق مرزی، تشریح آخرین وضعیت گفتگوهای مربوط به لغو تحریمها، موضوعات کنسولی مربوط به زائرین اربعین از دیگر کشورهای همسایه، از دیگر موضوعات مطرح شده در این ملاقات بود pic.twitter.com/aHGjzimItd

— ?? وزارت امور خارجه (@IRIMFA) August 29, 2022

آخرین تویت محمد کاظم آل صادق سفیر جمهوری اسلامی ایران در عراق نیز، یک پیام عربی مربوط به چند روز پیش و درباره‌ی مراسم عزاداری حسینی است.

ان دروس عاشوراء لانهایه لها و من اهمها هی البصیره. علینا ان نکون فی غایه البصیره و ان لا نسمح لاعداء الشعبین الشقیقین ان ینالوا من العلاقه الحسینیه المبدئیه بینهما

نجدد العزاء لشیعه امیرالمومنین و جمیع احرارالعالم و خاصه الشعب العراقی بمصاب سیدالشهداء الامام الحسین علیه السلام pic.twitter.com/EAKHUzj7nj

— محمدکاظم آل صادق (@Ale_Sadegh) August 6, 2022

حالا سوال اینجاست: آیا موضوع عراق برای ایران بی‌اهمیت شده و احیانا به خاطر اهمیت فوقالعاده‌ی موضوع برجام، مسائل بغداد برای مقامات ایرانی مغفول مانده است؟

پاسخ آشکارا منفی است. پای میدان در میان است. در بخش ظاهری صحنه، این امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه است که با سران بغداد دیدار می‌کند، اما همه‌کاره و هماهنگ‌کننده‌ی اصلی، سردار اسماعیل قاآنی است و او هم اکنون، برای یافتن راهکاری به منظور پایان دادن به بحران عراق، در بغداد به سر می‌برد و قرار است به نجف و اربیل هم سفر کند.

در دو دهه‌ی گذشته و پس از حمله‌ی آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی، کل پرونده‌ی عراق، سوریه، لبنان، یمن و قلمرو موسوم به جغرافیای مقاومت، از ید وزارت امور خارجه خارج شده و به سپاه قدس واگذار شده است. به همین خاطر، چهار فردی که تاکنون به عنوان سفیر ایران در عراق معرفی شده‌اند، از سرداران سپاه و منصوب فرماندهی سپاه قدس بوده‌اند. حسن کاظمی‌قمی، حسن دانایی‌فر، ایرج مسجدی و سفیر کنونی یعنی محمدکاظم آل‌صادق، همگی سپاه قدسی هستند. سه سفیر نخست به طور مستقیم توسط قاسم سلیمانی فرماندهی سابق سپاه قدس انتخاب شدند و ایرج مسجدی از مشاورین نزدیک خود او بود و سفیر جدید، توسط اسماعیل قاآنی فرماندهی کنونی قدس، انتخاب شده است.

سپاه قدس و انتخابات ۲۰۲۱ میلادی
استقرار یک دولت شیعی با رویکردهای شبیه به جمهوری اسلامی در عراق، یکی از مهمترین اهداف و رویاهای علی خامنه‌ای است و قاسم سلیمانی فرمانده پیشین سپاه قدس، برای تحقق این رویا، از اختیارات تام برخوردار بود.

سلیمانی در دوران حملات داعش به عراق، گروه‌هایی را به نام حشد شعبی تشکیل داد که در واقع یک کپی و الگوبرداری از بسیج ایران بود. اما این گروه‌ها، پس از پایان تهدیدات داعش، وارد تشکیلات سیاسی شدند و افرادی همچون هادی العامری، قیس خزعلی، فالح فیاض، ابو مهدی مهندس و دیگران، به تشویق جمهوری اسلامی ایران، حزب سیاسی تشکیل دادند و این سرآغاز یکی از مهمترین چالش‌های سیاسی در عراق بود. چرا که حشد شعبی، درست مانند همان الگوی مداخلات سپاه پاسدران در صحنه‌ی سیاسی ایران، در عراق وارد رقابت و تنش شد و یگان‌هتی تحت امر حشد شعبی، کنترل بسیاری از دروازه‌های مرزی را در دست گرفته و صاحب درآمدهای کلان گمرکی شد. با حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران، حشد شعبی، به عنوان زیرمجموعه‌ی وزارت دفاع عراق تعریف و صاحب ردیف بودجه شد. با وجود همه‌ی حمایت‌ها و مداخلات سپاه قدس، رقابت برای تقسیم قدرت و منابع نفتی و دلاری، احزاب شیعی را نیز به جان هم انداخت و بحران، عمیق‌تر شد و گروه‌های عراقی، حاضر نبودند از قاسم سلیمانی هم تبعیت کنند.

قدرت گرفتن بازیگری به نام مقتدی صدر در انتخابات سال ۲۰۱۸ میلادی، سپاه قدس را با چالش‌های جدیدی روبرو کرد. چرا که او، برخلاف چهره‌هایی همچون ابو مهدی مهندس، نوری المالکی، حیدر العبادی، عمار حکیم، هادی العامری، قیس الخزعلی و دیگران، خود را به اطاعت از تهران ملزم نمی‌کرد.

یک سفر، یک دلخوشی بزرگ
پس از آن که رایزنی‌ها و چانه‌زنی‌ها در عراق به نتیجه نرسید، قاسم سلیمانی، مقتدی را به تهران دعوت کرد و در مراسم عزاداری بیت رهبری، او را کنار سید علی خامنه‌ای  نشاند.

انتشار عکسهای مقتدی صدر در حالی که  سلیمانی و خامنه‌ای در دو طرف او نشسته بودند، بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد. اما او پس از بازگشت به عراق، باز هم نشان داد که منافع حیاتی گروه سائرون را به جمهوری اسلامی گره نمی‌زند و در مورد قدرت حشد شعبی نیز، نگرانی‌های جدی دارد.

پس از تداوم بحران و چالش بین احزاب شیعی در عراق، قاسم سلیمانی در کنار مهمترین شخصیت سیاسی عراقی وابسته به جمهوری اسلامی یعنی ابو مهدی مهندس، به دستور دونالد ترامپ کشته شدند و شرایط در عراق پیچیده‌تر شد.

با ورود اسماعیل قاآنی به عنوان فرمانده جدید سپاه قدس به صحنه‌ی سیاسی عراق، تقویت گروه‌های شیعی برآمده از بدنه‌ی حشد شعبی و حزب الدعوه، در دستور کار قرار گرفت. اما در انتخابات ۲۰۲۱ میلادی، آنان با ناکامی بزرگی روبرو شدند و تعداد کرسی‌های صدر از ۵۲ به ۷۲ رسید. مقتدی صدر، با این پیروزی بزرگ، برای تشکیل دولت گام برداشت. اما چهره‌هایی همچون نوری المالکی، هادی العامری، حیدر العبادی، قیس الخزعلی و دیگر سیاستمداران نزدیک به سپاه قدس، با کارشکنی و تعلل، روند تشکیل کابینه را دشوار کردند. چنین شد که رهبران احزاب مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران، در روند فرسایشی و طولانی، یکی از بزرگترین بحران‌های سیاسی معاصر عراق را رقم زدند و هنوز هم نشانه‌ای از امکان رسیدن به ثبات سیاسی در عراق وجود ندارد.

چنین است که عراق در چند ماه گذشته، از محل فروش نفت، ده‌ها میلیارد دلار درآمد داشته، اما هنوز هم موفق به تشکیل کابینه نشده و پس از چالش‌های اخیر، وارد مقطع نوینی از بحران سیاسی شده است.