زیتون-محمدرضا سرداری: مسمومیت‌های سریالی دختران دانش آموز و دانشجو که از آذرماه گذشته در قم و تهران گزارش شده بود، اکنون به سراسر کشور سرایت کرده است. طی چند روز اخیر از خوزستان تا خراسان شمالی و از اردبیل تا فارس مدارس دخترانه با حملات شیمیایی روبرو شده اند. حتی گزارش رسیده این حملات به مدارس پسرانه نیز سرایت کرده است. اما به گفته مقامات امنیتی جمهوری اسلامی هنوز کسی در این رابطه بازداشت نشده و هنوز ظاهرا معلوم نیست چه داستانی پشت آن قرار دارد.
در ابتدای ماجرا کسی از داخل نظام از عمدی بودن این مسمومیت‌ها سخنی نمی‌گفت حتی برخی می‌گفتند کار خود دانش‌آموزان است اما اکنون از رهبر جمهوری اسلامی تا وزارت کشور عامدانه بودن حمله‌های شیمیایی را تایید و آن را جنایت خوانده‌اند. اما این حملات از کجا و از چه زمانی شروع شد و چه فرضیاتی پشت این ماجرا قرار دارد؟

آیا مسمومیت‌ها از مدارس قم شروع شد؟

پیش از انتشار گزارش مسمومیت دانش‌آموزان در مدارس دخترانه قم، از دانشگاه صنعتی اصفهان خبر رسید که تعدادی از دانشجویان این دانشگاه دچار مسمومیت گوارشی شده‌اند. کانال اطلاع‌رسانی دانشگاه صنعتی اصفهان چهارم آذر گزارش داد که تعدادی از دانشگاهیان با علایم تب و مشکلات گوارشی به مرکز بهداشت و درمان دانشگاه مراجعه کردند. به گفته مدیر مرکز بهداشت و درمان این دانشگاه، منشاء این مسمومیت به آب ارتباطی نداشته اما دستوراتی برای تغییر غذای سلف دانشگاه داده شده است. گرچه ابتدا اعلام شد علت مسمومیت ویروس بوده اما دیگر درباره علت مسمومیت دانشجویان این دانشگاه سخنی نرفت.
نهم آذر اولین گزارش از مسمومیت در قم منتشر شد. به گفته مدیر آموزش و پرورش قم ۱۸ دانش‌آموز دختر در یکی از هنرستان‌های قم با علائم بی‌حالی و سرگیجه توسط اورژانس به بیمارستان ولی‌عصر قم منتقل شدند. در گزارش اولیه پزشکی علت بی‌حالی و سرگیجه مسمومیت اعلام شد اما مقامات پزشکی قم اشاره‌ای به علت آن نکردند.
یازدهم آذر گزارشی از دانشگاه خوارزمی کرج منتشر شد که ۱۶۰ دانشجو با علائم مسمومیت گوارشی نظیر اصفهان به مراکز درمانی مراجعه کرده‌اند تا جایی که دادگستری کرج نیز به موضوع ورود کرد. پزشکان اما احتمال مسمومیت غذایی را رد کردند و نهایتا بیماری فصلی ویروسی علت مشکلات گوارشی دانشجویان عنوان شد.
سیزدهم آذر ایرنا از ساری گزارش داد که ۵۰ دانش آموز مدرسه شبانه‌روزی امام حسین دچار مسمومیت با گاز مونواکسید کربن شدند اما باز هم دلیل نشت گاز و مسمومیت منتشر نشد. ۲۲ آذر بار دیگر ایرنا گزارش داد که ۵۱ دانش آموز هنرستان نور دچار گازگرفتگی شدند. جایی که دو هفته قبل از این تاریخ نیز ۱۸ دانش آموز مسموم شده بودند.

از این تاریخ تا ۲۶ دی ماه دیگر خبری از مسمومیت در محیط‌های آموزشی در خبرگزاری های دولتی انعکاس نیافت. در ۲۶ دی ماه اما دوباره گزارش رسید که سه معلم و ۵۸ دانش آموز مدرسه دخترانه فرزانگان اردبیل دچار گازگرفتگی شدند. آتش‌نشانی علت اصلی بروز این حادثه را انتشار گاز مونوکسید کربن از موتورخانه مدرسه به کلاس‌های درس در طبقه بالا اعلام کرد. سوم بهمن گزارش رسید ۷۰ نفر از دانشجویان دانشگاهی در اسدآباد همدان در خوابگاه دخترانه دچار گازگرفتگی و مسمومیت با گاز مونوکسیدکربن شدند. در این حادثه ادعا شد علت گازگرفتگی بی احتیاطی در نصب هیتر برقی گازی در ورودی خوابگاه بوده است.

موج تازه مسمومیت‌ها در قم
از هشتم بهمن مسمومیت سریالی بار دیگر در قم پدیدار شد. این بار چهار مدرسه دخترانه مورد حمله شیمیایی قرار گرفتند. دست کم در مدارس دخترانه فاطمیه و نور در قم ۳۲ دانش آموز و دو معلم دچار مسمومیت شدند. پس از آن دادستانی قم وارد ماجرا شد و از پیگیری حادثه خبر داد. در جلساتی که دادسرای قم برگزار کرد مسئولانی از پدافند غیر عامل، دانشکده علوم پزشکی، آتش‌نشانی، آموزش و پرورش استان حضور داشتند و روز ۱۲ بهمن تصمیم گرفتند تا سیستم تهویه و گرمایشی مدارس کنترل و کلیه مدارس به پایش تصویری مجهز شود.
چهار روز پس از تشکیل کارگروه دادستانی به دبستانی دخترانه و پسرانه‌ای در قم حمله شیمیایی صورت گرفت. گزارش تصویری ایرنا از مدرسه ابتدایی نشان داد که هیچ علائمی از مسمومیت با گاز دی اکسید کربن وجود ندارد. اما همان روز یکی از مدیران اداره آموزش و پرورش قم اظهار داشت که در مدرسه دخترانه امامی به دلیل نقص در سیستم گرمایشی ۳ دانش آموز به دلیل مسمومیت با منوکسید کربن به بیمارستان اعزام شده‌اند.
20 بهمن مدیرعامل سازمان آتش نشانی قم نیز اعلام کرد در آخرین جلسه مدیریت بحران استان سازمان موظف شد تا مدارس را از نظر ایمنی بررسی کند؛ «ما از روز سه‌شنبه هفته جاری کار را شروع کردیم و تاکنون ۱۱۵ مدرسه را بیشتر از لحاظ گازهای ضد حریق و ضد انفجار بررسی کردیم، همچنین موتورخانه‌های مدارس بررسی شده است که تاکنون به مورد خاصی دست نیافته‌ایم.»
شش روز بعد وزیر بهداشت نیز احتمال مسمومیت میکروبی را رد کرد. دیگر رفته‌رفته همه داده‌ها نشان از عمدی بودن حملات شیمیایی به مدارس داشت.

متاستاز حملات شیمیایی به سراسر کشور

در حالی که مسئولین نظام ولایی در حال تحقیق و ریشه یابی مسمومیت دانش‌آموزان قمی بودند، گزارش رسید که دامنه حملات شیمیایی به مدارس بروجرد نیز رسیده است؛ اما سخنگوی وزارت بهداشت ارتباط آن را با حوادث قم تکذیب کرد و نشت مونوکسید کربن را عامل آن حادثه خواند. دیری نگذشت که مسمومیت‌ها به مدارس دیگری نیز در بروجرد سرایت کرد. رفته‌رفته این مسمومیت‌ها به تهران، کرج، ایلام، کرمانشاه، خوزستان و فارس و استان‌های دیگر نیز کشیده شد.

ماده مسموم‌کننده مشخص شد

به تدریج مقامات وزارت بهداشت جمهوری اسلامی اذعان می‌کردند که گویا دست غیبی در کار است تا مدارس به‌ویژه مدارس دخترانه تعطیل شود. معاون وزیر بهداشت همچنین اعلام کرد ماده مسموم‌کننده دانش‌آموزان یک ترکیب شیمیایی در دسترس است. اظهاراتی که از سوی یک پزشک متخصص مسمومیت در بیمارستان مسیح دانشوری رد شده است. این پزشک به روزنامه «هم‌میهن» گفته است در این اتفاقات از گازهای ترکیبی برای مسمومیت استفاده شده و بسیار هوشمندانه در حال به‌کارگیری است. به گفته این پزشک دسترسی به این گازها برای افراد عادی امکان‌پذیر نیست.
سپس سخنگوی کمیسیون آموزش مجلس سخنان مقامات وزارت بهداشت را تکمیل کرد و گفت پس از انجام آزمایش‌های متعدد مشخص شده که گاز نیتروژن در سم منتشر شده در مدارس وجود داشته است. مسمومیت با گاز نیتروژن علاوه بر عوارضی چون تهوع، تنگی نفس، دل درد، سردرد و احساس خفگی ممکن است باعث خفگی و در نهایت مرگ شود. با این حال حال وزیر بهداشت گفته است مسمومیت دانش‌آموزان دختر بسیار خفیف بوده و عوارض جدی ایجاد نکرده است.

کسی تا کنون بازداشت نشده است

با وجود این که حملات شیمیایی به سراسر کشور سرایت کرده و خبر مسمومیت‌ها پس از سه ماه متوالی نهایتا به بیت رهبری هم رسیده و علی خامنه‌ای که در رسانه‌‌های اجتماعی انگشت اتهام به سویش نشانه رفته نیز این اقدام را یک جنایت خوانده، هنوز مقامات امنیتی هیچ سرنخی از این ماجرا منتشر نکرده‌اند. وحیدی وزیر کشور و رادان فرمانده نیروی انتظامی پیشتر اعلام کرده بودند هیچ‌کس به عنوان عامل این جنایات شناسایی و بازداشت نشده است. وزارت کشور نیز در تازه‌ترین بیانیه خویش پذیرفته است که این اقدامات عامدانه از سوی افرادی که ماجراجو توصیف شده‌اند، صورت گرفته است. وزارت کشور همچنین فعالان رسانه‌ای را تهدید کرده و گفته شایعه‌پراکنان تحت تعقیب قرار گرفته اند. در همین حال سردبیر سایت قم‌نیوز که در این زمینه اطلاع‌رسانی کرده، بازداشت شده است.

ماجرا چیست؟

به نظر می‌رسد ماجرا برای افکار عمومی چه در داخل و چه خارج از کشور روشن است. در واقع پیش از آن که جمهوری اسلامی بخواهد اصل ماجرا را بیان کند، افکار عمومی حکم خویش را صادر کرده. اما صرف نظر از این داوری عمومی چه انگیزه‌هایی پست این حملات قرار دارد و چه فرضیاتی جدای از باور افکار عمومی ارزش مطرح شدن دارد؟
بررسی پیشینه این ماجرا از تقریبا آذرماه گذشته یک واقعیت را بیش از همه مورد توجه قرار می دهد. هم‌زمانی حملات با آغاز موج اعدام‌ها و سرکوب اعتراضات جنبش زن، زندگی، آزادی. نگاهی به نخستین حملات به خوابگاه‌های دانشجویی و سلف سرویس دانشجویان در حالی که قبلا هیچ نشانی از مسمومیت دختران در مدارس وجود نداشت؛ نشان می‌دهد این فرضیه که فرقه‌ای که می‌خواسته باعث تعطیلی مدارس شود؛ فاقد اعتبار است. ضمن این که گزارش‌های تایید نشده‌ای از سرایت این حملات به مدارس پسرانه و حتی اماکن عمومی نظیر واگن های مترو منتشر می‌شود.
بررسی این روند نشان می‌دهد که این حملات می‌تواند بخشی از تصمیمات نهادهای امنیتی برای سرکوب اعتراضات باشد؛ اما پرسشی که مطرح می‌شود درباره علت تداوم آن است. چرا پس از فروکش کردن اعتراضات این حملات ادامه یافته و اکنون صدای صدر تا ذیل حکومت را درآورده است؟

بحران جانشینی و درگیری نهادهای امنیتی

جدای از این فرضیه که «بیوتروریسم» یکی از ابزارهای بکار رفته برای سرکوب جنبش زن، زندگی، آزادی بوده، فرضیه مکملی نیز می‌توان مطرح ساخت. این فرضیه حملات اخیر را از جنس بحران‌های امنیتی در دوره اصلاحات می‌داند. علیرغم این‌که تصور می‌شد با تشکیل حکومت یکدست، بحران‌های امنیتی نظام حل می‌شود، به نظر می‌رسد بحران دیگری از جنس قتل‌های زنجیره‌ای در میان نهادهای امنیتی شکل گرفته که البته علائم آن در حوادث پیشین نیز هویدا شده بود. حوادث اخیر نشان از اوج گرفتن بحران در میان دستگاه‌های امنیتی است که برای تصاحب جایگاه رهبری با یکدیگر رقابت می‌کنند. به تعبیری دیگر یک کودتای خزنده در درون دستگاه‌های امنیتی در شرف وقوع است که لرزه‌های آن اکنون به جامعه کشیده شده است؛ بحرانی که می‌تواند به تخریب پایه‌های نهادهای امنیتی بیانجامد و نهایتا به فروپاشی جمهوری اسلامی ختم شود.