مناسبات تهران و مسکو و دامنه آن تبدیل به موضوع روز تحلیل‌گران غربی و منطقه‌ای شده. روابط جمهوری اسلامی و فدراسیون روسیه وارد مرحله جدیدی شده و افزایش آن در حوزه‌های نظامی، صنعتی، لجستیک و کالاهای اساسی چشمگیر است. اما آیا ما شاهد «اتحاد استراتژیک» دو کشور هستیم یا روابط دو همسایه و دوستی بر محور «دشمن مشترک »تا اولین مورد خیانت؟

بیش از پانصد سال از آغاز روابط رسمی دیپلماتیک بین دو سرزمین می‌گذرد که در ابتدا پایدار نبود و فراز و نشیب های بسیاری داشت .
در ایران شاه عباس صفوی حاکم بود و در روسیه تزار واسیلی سوم حکمرانی می‌کرد ، ولی امروز رژیم های حاکم بر دو کشور شباهت‌های ناچیزی با آن دوران دارند. سرزمین ایران از رژیم شاهنشاهی به رژیم جمهوری اسلامی ولایت‌محور رسید و روسیه با عبور از نظام شوروی سوسیالیستی به فدراسیون روسیه تحت حکمرانی ولادیمیر پوتین تبدیل شد که خود را منجی احیاء ابرقدرتی روسیه می‌داند که «دشمنان از آن بترسند و احترام بگذارند». رهبر روسیه امروز خود را پطر کبیر نوین می‌شمارد که رسالت دارد تا اشتباهات آخرین تزار روسیه نیکلای دوم را که منجر به فروپاشی روسیه کبیر شد تکرار نکند و مانع تجزیه روسیه امروز به دست «عوامل غربی» گردد.

نگاه واقعی امروز کرملین به جمهوری اسلامی ایران چیست ؟
۲۴ فوریه ۲۰۲۲ فقط آغاز تهاجم روسیه به کشور همسایه اوکراین که اولین جنگ بزرگ ویرانگر در اروپا بعد از خاتمه جنگ جهانی دوم محسوب می‌شود نیست. روسیه بر اساس خوانش تاریخی ولادیمیر پوتین از زوال دو امپراطوری روسیه تزاری و شوروی سوسیالیستی و «پیشگیری »از تلاش غرب برای آنچه که پوتین «برنامه غرب برای تجزیه روسیه» می‌نامد به تقابل مستقیم نظامی روی آورد. ولی انچه که در این نه ماه گذشت نشان می‌دهد که مسکو پیش‌بینی واقع‌بینانه‌ای از حجم حمایت‌های مستقیم نظامی آمریکا و پیمان نظامی ناتو از اوکراین نداشت و منتظر چنین همبستگی عظیمی از کشورهای غربی و متحدان آن در تحریم همه‌جانبه روسیه از تحریم حاملین انرژی گرفته و توریسم و صنعت هوایی تا فست فود نداشت و به همین دلیل شاهد شتاب‌گیری مناسبات اقتصادی و افزایش سطح روابط سیاسی مسکو با تهران در ماه‌های اخیر هستیم. سفر رئیس‌جمهور روسیه را به تهران در ماه جولای که اولین سفر ولادیمیر پوتین بعد از دستور حمله به اوکراین محسوب می‌شود، باید نقطه عطف ارتقا سطح مناسبات دو کشور در وهله اول بر اساس نیاز فدراسیون روسیه دانست. در همین سفر بود که شاید توافق ارسال پهپادهای ساخت ایران به روسیه صورت پذیرفته است .بررسی رسانه‌های محبوب و معروف روسی نشان می‌دهد که سهم اخبار مربوط به جمهوری اسلامی ایران و تعارض با غرب با نگاه کاملا جانبدارانه به سود ایران به طور جدی افزایش یافته است و تا چند ی پیش نقش مهم پهپادهای شاهد ۱۳۶ به عنوان سلاح تخریبی موثر در جنگ با اوکراین در برنامه‌های مشهور کانال های پر بیننده روسی مورد بررسی و نیز عدم تاثیرگذاری تحریم‌های غرب بر توسعه نظامی، صنعتی جمهوری اسلامی مورد تاکید قرار می‌گرفت. برای کرملین و بخش بزرگی از نخبگان جامعه که همانند اکثریت شهروندان حکمرانی پوتین را مورد حمایت قرار می‌دهند ، مقاومت جمهوری اسلامی ایران در برابر تحریم‌ها و توسعه صنعت و توان دفاعی در شرایط تحریمی شدید غرب، الگویی برای مقاومت و شکست سیاست فشار حداکثری محسوب می‌شود.

در طی سال‌های گذشته نظری در بین مشاوران سیاست خارجی روسیه و سفرای روسی در تهران شکل گرفته که علیرغم شعارهای ضد آمریکایی و تلاش برای تقابل با «ارزش‌های غربی» رایج در جمهوری اسلامی، علاوه بر مردم ،مسئولان ارشد نظام جمهوری اسلامی نگاه جدی به غرب دارند و در آرزوی احیا مناسبات همه‌جانبه با آمریکا هستند.

در این مورد به دو رخداد در سال‌های گذشته اشاره می‌کنند. الگ دریپاسکا میلیاردر روسی که بخشی از متالورژی روسیه را در اختیار دارد و نیز شرکت تلفن همراه مگافون که دومین شرکت خصوصی بزرگ مخابراتی محسوب می‌شود و گفته می‌شود تحت کنترل لودمیلا پوتین همسر سابق پوتین قرار دارد، علیرغم تلاش برای سرمایه‌گذاری در ایران و صرف هزینه های سنگین بعد از مدتی به دلیل موانع و مشکلاتی که توسط نهادهای متعدد حکومتی برای آنها پیش آمد، ایران را ترک کردند.

به نظر می‌رسد مشاوران کرملین برای خنثی ساختن تلاش‌های غرب و آنچه «نفوذ دستگاهای اطلاعاتی خارجی در میان مسئولان ارشد جمهوری اسلامی» می‌نامند، دسترسی مستقیم با رهبری ایران را مورد تاکید قرار دادند و از ۱۳۸۶ تا امروز رئیس جمهوری روسیه پنج بار به ایران سفر داشته و همواره مذاکرات با رهبر جمهوری اسلامی در دستور کار قرار داشته. در آذر ماه ۱۳۹۴ خورشیدی در حرکتی خارج از عرف دیپلماتیک ولادیمیر پوتین از فرودگاه تهران مستقیما به قصد مذاکرات به محل اقامت رهبری ایران عزیمت کرد.

روسیه امروز در شرایط دشواری در حوزه‌های مختلف اقتصاد، انرژی، بازرگانی و نظامی به‌دلیل تحریم‌های وسیع غرب و متحدان نزدیک آن قرار گرفته و در کوتاه مدت قطعا سرزمین ایران اهمیت ویژه‌ای برای حاکمان کرملین دارد. پوتین و تیم سیاست خارجی او به شدت در حوزه دیپلماتیک فعال ‌اند و دیدارهای متعددی با رهبران ‌ و مقامات چین، هند، ترکیه و برخی کشورهای عربی و ایران داشتند ولی در میان این کشورها تنها ایران است که  هیچ‌گونه روابط دیپلماتیک و اقتصادی با آمریکا ندارد و طبعا تحریم های غرب را هم هرگز رعایت نخواهد کرد.

علیرغم روابط فعال اقتصادی و بازرگانی و سیاسی ترکیه با روسیه، توجه به این نکته ضروری است که رجب اردوغان و توانایی‌های خاص او در سیاست خارجی و تعامل با رهبران شرق و غرب جایگاه فعلی ترکیه را سبب شده و در صورت عدم پیروزی اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه، روشن نیست که آیا ترکیه به عنوان عضو برجسته ناتو تحت فشار واشنگتن  روابط خود را با روسیه محدود خواهد کرد یا نه.

آنچه که امروز می‌بینیم نگاه ویژه رهبری روسیه به توسعه مناسبات همه‌جانبه با جمهوری اسلامی ایران است. در این میان استفاده از تجربیات تهران در فروش نفت بدون توجه به تحریم‌ها و سازو کارهای انتقال پول با استفاده از ابزارهای مختلف مالی نیز مطرح بوده است .
بسته بودن فضای کشورهای غربی برای هواپیماهای روسی و امتناع اتحادیه اروپا از صدور ویزا برای شهروندان روسیه در کنار پایین بودن هزینه‌های اقامت در ایران به دلیل کاهش ارزش پول ملی در برابر دلار موجب افرایش بی سابقه سفر شهروندان روسی به ایران شده است. همکاری‌های نظامی ایران با روسیه در شرایطی که طی سی سال اخیر اوکراین طرف تجاری خوبی برای ایران بوده، نشان‌دهنده اراده سیاسی حداقل در میان نظامیان ایران برای گسترش روابط با روسیه است که بدون تایید عالی‌ترین نهاد قدرت جمهوری اسلامی ایران امکان‌پذیر نبود.

ذخایر عظیم انرژی روسیه و حضور در لیست بیست کشور بزرگ صنعتی، اهمیت ادامه تعامل با مسکو با توجه به زرادخانه‌های عظیم هسته‌ای با شش هزار کلاهک هسته‌ای، جایگاه ویژه‌ای در جهان به این کشور می‌بخشد و از این رو مسکو امیدوار به کاهش شدت تقابل غرب با خود است و همیشه دیپلماسی فعال را با همه جهان و نیز آمریکا پیش می‌برد.

روشن است که از این نگاه نیز جمهوری اسلامی ایران در جایگاه دیگری قرار دارد و در صورت موفقیت‌های جدی مسکو در تعامل با غرب و آتش‌بس احتمالی در جبهه‌های جنگ با اوکراین و آغاز مذاکرات صلح معلوم نیست که آیا «دوستی و اتحاد استراتژیک» با «خیانت به دوست» فرونپاشد.

امیر چاهکی