از خیام تا یالوم

زیتون-کتاب «از خیام تا یالوم» نوشته‌ی سروش دباغ منتشر شد. مقدمه این کتاب که از سوی نویسنده در اختیار زیتون قرار گرفته در ادامه ‌می آید.

مقدمه

گهی تنگ است دنیایم، گهی در مشت گنجایم
فرو مانده است عقل مدّعی، در کار ابعادم
گهی با کوه بستیزم، گه از کاهی فرو ریزم
به حیرت مانده حتّا آن که افکنده است بنیادم
به زخمی مرهمم کس را و زخمی می زنم کس را
شگفت آور ترینم، من چنینم: جمع اضدادم

« از بخت شکر دارم و از روزگار هم». پانزده سالی است که در حوزۀ عرفان و سلوک معنوی در روزگار کنونی دم می زنم و در این باب می اندیشم، می خوانم، سخن می گویم و می نویسم. کارک های نوشتاری ام ابتدا صبغۀ نقدی و سلبی داشت و ناظر به مبادی و مبانیِ وجود شناختی، معرفت شناختی و انسان شناختیِ امر عرفانی در آثار روشنفکران ایرانیِ معاصر بود. در این راستا، در نیمۀ دوم دهۀ هشتاد، دو مقالۀ « ترنم موزون حزن: داریوش شایگان، نقد ایدئولوژی و گفتگو در فراتاریخ» و « عرفان و میراث روشنفکری دینی» را نگاشتم.

در ادامه، از ابتدای دهۀ نود شمسی، به سویۀ ایجابیِ ماجرا پرداختم و روایت خود از مقومات و مؤلفه های امر عرفانی را در قالب مقالات ده گانۀ « طرحواره ای از عرفان مدرن» ریختم؛ جستارهایی که در اثر « آبی دریای بیکران» گنجانده شد و منتشر گشت. برای انجام این مهم، هم به بازخوانیِ انتقادی میراث ستبرعرفانِ ایرانی-اسلامی پرداخته و مفاهیم ومقولاتی چون « فناء فی الله»، «دوگانۀ عقل و عشق» و « زیستن حکیمانه» را به بحث گذاشته؛ هم مفاهیمی چون «سالک مدرن»، «متافیزیک نحیف»، «کورمرگی»، «مرگ هراسی»، «ایمان آرزومندانه»، «ایمان از سر طمانینه»… را برساختم. همچنین، صورت منقح و به آب ویرایش شسته شدۀ درسگفتار پانزده گانۀ « پیام عارفان برای زمانۀ ما»، که حوالی نیمه دهۀ نود برگزار شد و متضمنِ پرداختن به مفاهیم تامل برانگیزی چون « زمان» و تبیین سلوک معنوی در روزگار کنونی در پرتوِ آثارِ سالکان سنتی و سالکان مدرنی چون مولانا، حافظ، سپهری، اکهارت توله… بود؛ در کتابِ « حریم علفهای قربت» انتشار یافت.

از سوی دیگر، همزمان با پیگیریِ چند وچونِ عرفان مدرن، طی سالیان سپری شده، به واکاویِ مولفه های زیست-جهان سهراب سپهری، شاعر و نقاش معاصر پرداخته و مقولاتی نظیرِ عشق، مرگ، تنهایی، زن، امر متعالی، باد، باران…. را در اشعار و مکتوبات او جستجو و روایت کرده ام. ما حصلِ سپهری پژوهی هایم، در سه اثر « در سپهر سپهری»، « فلسفۀ لاجوردی سپهری» و « نبض خیس صبح» سر برآورده است.

هرچه در این سالها پیشتر آمده ام، مولفه ها و مقوماتِ سلوک معنوی در روزگار کنونی بر من بیشتر روشن شده. گویی، در سفر اگزیستانسیلِ درازآهنگِ خود، ستونهایی که سقفِ سلوک معنوی بر آنها بنا نهاده شده، رفته رفته سربرآورده و پیش چشمانم حاضر شده اند. در این میان، علاوه بر برساختن مفاهیمی تازه همچون « طنز الاهیاتی»، « سالک آستانه نشین» و دوگانه های « خوشحالی/خرسندی» و « رنج رهزن/ رنج رهگشا»، از پیِ « تقسیم کن تا پیروز شویِ» دکارت روان گشته و با افزودنِ انقساماتی چند، بر حدود و ثغور سلوک معنوی در روزگار کنونی وضوح بیشتری بخشیده ام. تفکیک میان «سالک سنتی» و « سالک مدرن»، همچنین برجسته کردنِ تفاوت میان« عارف» و «سالک» و « سلوک افقی» و « سلوک عمودی» در این راستا بوده است. همچنین است به سروقت مفاهیمِ « ایمان»، « مرگ»، « خدا»، « تنهایی» و« نیایش» رفتن و انواع آنها را از منظرخویش تفکیک و روایت کردن.

« از سهرودی تا سپهری» که پس از آثارِ یاد شده در رسید و یکسال و نیم پیش سربرآورد؛ متضمنِ روایت تطبیقیِ زیست- جهانِ سپهری با پنج سالک سنتی و پنج سالک مدرن و برکشیدن تشابهات و تفاوت های آنها در قالب جستارهایی ده گانه است. سهرودی، عطار، مولانا، سعدی، حافظ، هایدگر، یونگ، فروغ، شاملو و اکهارت توله، صحنه گردانانِ این سفرهای اگزیستانسیل اند. هر چند این اثراز جنس سپهری پژوهی است؛ درعین حال، با برجسته کردنِ ربط و نسبت میان سالک سنتی و سالک مدرن و قرابت ها و افتراقاتِ میان نگرش و نظام معرفتی و سلوکیِ سالکان سنتی و سالکان مدرن، در خدمت بسطِ پروژۀ سلوک معنوی در روزگار کنونی قرارگرفته است.

« از خیام تا یالوم»، پس از« از سهرودی تا سپهری» در می رسد و تتمۀ روایت تطبیقیِ زیست-جهان سپهری با سالکان سنتی و سالکان مدرن و افتراقات و اشتراکات آنها را می کاود و سراغ می گیرد. خیام، شمس تبریزی، اسپینوزا، ویتگنشتاین و یالوم، سلسله جنبانانِ این سفرهای اگزیستانسیلِ تاریخی اند و در آنها محوریت دارند. همچنین، مفاهیم و انقسامات تازه ای که بر وضوح وغنای سلوک معنوی در روزگار کنونی به روایت نگارنده می افزاید، در جای جای جستارهای گوناگونِ این اثر ریزش کرده است.

« در طربخانۀ خاک خیام و بیشۀ نورسپهری»، فصل اولِ کتاب، متکفلِ بحث از خیام و سپهری است و زیست-جهان این سالک سنتی و سالک مدرن را واکاوی می کند. تفکیک میان « خوشحالی» و « خرسندی»، همچنین برکشیدنِ مفهوم «غرقگی» که طنین و تبار روان پژوهانه دارند و از مقوماتِ سلوک معنوی، در این جستار به بحث گذاشته شده اند.
« برخورد انگشتان با اوج: سلوک رواقی شمس و سپهری»، پس از آن در می رسد و مولفه های رواقیِ زیست-جهانِ شمس تبریزی و سهراب را به بحث می گذارد. در این جستار، تفاوت میان سالک و عارف، با این توضیح که هر عارفی سالک است، اما هر سالکی، عارف نیست و نسبت منطقیِ میان این دو مفهوم،«عموم خصوص مطلق» است، برجسته شده. چند دهۀ قبل، داریوش آشوری مقاله ای نوشت تحت عنوانِ «سپهری در سلوک شعر». سالک به معنای راهروست و واژۀ سلوک، در راه بودن را به ذهن متبادرمی کند و اختصاصی به امر عرفانیِ مصطلح ندارد. به همین سبب، می توان از « سلوک شعری»، « سلوک سیاسی»، « سلوک فکری»… سخن گفت و سراغ گرفت. سلوک با صیرورت و «شدن» و در راه و مسیر پای نهادن و پیش رفتن و به ادامه دادن ادامه دادن عجین شده است. از اینرو، می توان سالک بود و دلمشغولِ «شدن» و زیر و زبر گشتن شد، اما عارف نبود. شاملو و فروغ و کازنتزاکیس، بدین معنا سالک اند. تفاوت میان سلوک افقی و سلوک عمودی، این معنا را روشنتر می کند. سالکی مثل یالوم، نه عارف است، نه به هرم هستی و سلسله مراتبِ وجود باور دارد؛ درعین حال، این امر مانع از این نمی شود که سلوک افقی پیشه کند و به مدد خود شناسی و خود پالایی، از پیش خود راه افتد و به پیش خود رسد.
افزون بر ربط و نسبت میان سالک و عارف و سلوک افقی و سلوک عمودی، تنهایی های هشت گانه به روایت نگارنده در این جستار به بحث گذاشته شده: « تنهایی بین فردی»، « تنهایی درون فردی»، « تنهایی اگزیستانسیل»، « تنهایی مخملین»، « تنهایی تلخ»، « تنهایی عرفانی»، « تنهایی خویشاوندی» و « تنهایی میان جمعی». سه نوع نخستِ تنهایی از اروین یالوم و « روان درمانیِ اگزیستانسیل» اش وام شده؛ باقی از آنِ نگارنده است. با مدّ نظر قرار دادنِ انواع تنهایی، تنهایی های شمس و سپهری، در ادامۀ مقاله روایت شده است.
جستارِ« از پلۀ مذهب تا کوچۀ شک: اسپینوزا وسپهری»، چهار مقولۀ فلسفه ورزی، مواجهۀ با امر مقدس، نیایش و شادی درونی را در زیست-جهانِ این دو سالک مدرن به بحث می گذارد. جهتِ تبیین تلقیِ اسپینوزا و سهراب از نیایش، از تقسیم بندیِ شش گانۀ « نیایش» که در مقالۀ « هسته پنهان تماشا» صورتبندی گشته و در این مجموعه گنجانده شده، بهره برده ام: « نیایش مخاطبه محور»، « نیایش عرفانی»، « نیایش معنوی»، « نیایش حکیمانه»، « نیایش آرزومندانه» و « نیایش ناواقع گرایانه». همچنین، دو گانۀ « رنج رهزن/ رنج رهگشا» در این مقاله برجسته و برکشیده شده است.

« در هوای لودویگ و سهراب»، در ادامه می آید و موضوعاتِ « معنای زندگی»، « ایمان ورزی»، « نگرش به هستی»، « مرگ» و « امر متعالی» را دراحوال و اقوالِ اگزیستانسیل این دو سالک مدرن سدۀ بیستمی، ویتگنشتاین و سپهری، واکاوی می کند. برای انجام این مهم، افزون بر سراغ گرفتن از تلقی های چهارگانه از امر متعالی – خدای ادیان ابراهمی، خدای فلسفی، همه خدا انگاری و خدای وحدت وجودی- که پیشتر در « آبی دریای بیکران» به بحث گذاشته شده؛ در مقولۀ « ایمان ورزی»، به سروقتِ تقسیم بندی پیشین در این باب رفته و با حکّ و اصلاح آن، شقوقِ شش گانۀ ایمان ورزی را روایت می کند: «ایمان شورمندانه»، « ایمان معرفت اندیشانه»، « ایمان از سر طمانینه»، « ایمان شکاکانه»، « ایمان آرزومندانه» و « ایمان ناواقع گرایانه».

جستار بلندِ « در هوای یالوم و سپهری»، با مدّ نظر قرار دادنِ « داده های هستی» به روایت یالوم- مسلمات چهارگانۀ « مرگ»، « معنای زندگی»، « تنهایی» و « آزادی و مسئولیت»- چنانکه در « روان درمانی اگزیستانسیل» صورتبندی شده؛ ربط و نسبت میانِ این مسلمات را در نگرش و سلوکِ اگزیستانسیلِ این دو سالک مدرن بر می رسد و روایت می کند. حسن ختام این بخش، چنانکه پیشتر آمد، جستار «هستۀ پنهان تماشا: تاملی در انواع نیایش» است و انحاء شش گانه نیایش از منظر نگارنده را تقریر می کند.

پس از مقالات، نوبت به ضمایم می رسد. مهرداد مهرجو، سپهری پژوه معاصر، از سر لطف، هم جستاری تحت عنوان « نگاهی به کتاب از سهروردی تا سپهری» نگاشته، هم مقالۀ مبسوطِ « چکیده ای از عرفان مدرن» را نوشته است. هر دوی این جستارها، به همراه مصاحبۀ ایشان با نگارنده درباره چند و چونِ عرفان و سلوک مدرن، تحت عنوانِ « تراویدن راز ازلی» در بخش ضمایم گنجانده شده است.

« ابن الوقت باش ای رفیق» و « مرده بدم زنده شدم»، جستارهای پایانیِ کتاب، صورت منقحِ دو مصاحبه ایست که با دوست خوش ذوق و ادب پژوهم، سعید دهقانی انجام شده است. دوگانۀ «زمانی که بر ما می گذرد» و « زمانی که در ما می گذرد»، به روایت نگارنده، با استشهاد به آثار سینمایی و ادبیِ ایرانی و غربیِ متعدد در این جستارها به بحث گذاشته شده است. به میزانی که سالکِ ما، به زمانی که در او می گذرد تفطن داشته باشد و نظیربوسعید ابوالخیر«طعم وقت» را بچشد و « توجه آگاهی» را مزه مزه کند، سلوک معنوی اش بیشتر قوام پیدا می کند و تحقق می یابد.

« از خیام تا یالوم»، آخرین ایستگاه از سفر اگزیستانسیلی است که طی پانزده سال اخیر پیموده ام. روزگاری از تعبیر « طرحواره ای از عرفان مدرن» سخن می گفتم و چند و چونش را سراغ می گرفتم؛ چند صباحی است از اصطلاح « سلوک معنوی در روزگار کنونی» بیشتر بهره می برم، که در پرتوِ تفکیک میان عارف و سالک، همچنین دو گانۀ سلوک افقی/ سلوک عمودی، اکنون به نزد من، تعبیری رساتر و رهگشا تر است.

ناگفته نگذارم که برای آشناییِ در خور درنگ با روایت نگارنده از «طرحواره ای از عرفان مدرن/ سلوک معنوی در روزگار کنونی»، خوبست خواننده محترم، آثار را بدین ترتیب در مطالعه بگیرد: « آبی دریای بیکران»، «حریم علفهای قربت»، « از سهروردی تا سپهری» و « از خیام تا یالوم». همچنین، برای آشنایی با مفهوم « طنز الاهیاتی» که از دیگر مقوماتِ سلوک معنوی در روزگار کنونی است، رواست در دو جستارِ « الاهیات سینوی، طنز الاهیاتی و معضل شرّ» و « طنزالاهیاتی و اعتراض الاهیاتی» که در « ردّ آبی روایت» ام گنجانده شده، به دیدۀ عنایت نگریسته شود. مقالۀ « آیتی بهتر از این می خواهید؟»- در « ردّ آبی روایت»- منتشر شده- که از انواع دینداریِ متعارف فراتر می رود و در پی سعه بخشیدنِ به سبک های زندگیِ دینی است نیز با حدود و ثغور سلوک معنوی در تناسب است و شایستۀ خوانده شدن. در واقع، سعه بخشیدن، به رسمیت شناختن و گشوده بودن نسبت به انواع و انحاء خداباوری، ایمان ورزی، نیایش، تنهایی، مواجهۀ با مرگ ….از مقوماتِ این پروژه به روایتِ راقم این سطور است.
دو جستارِ« قایقی باید ساخت»، نوشتۀ علی صنایعی که ضمیمۀ « آبی دریای بیکران» است و « چکیده ای از عرفان مدرن»، نوشتۀ مهرداد مهرجو، روایتی جامع الاطراف از مقومات و مؤلفه های این سلوک فکریِ چند ساله بدست داده اند. خوبست خوانندۀ محترم آنها را هم در مطالعه بگیرد.

چنانکه در می یابم، کارکِ « طرحواره ای از عرفان مدرن/ سلوک معنوی در روزگار کنونی»، که ملتقای سه دیسیپلینِ فلسفه پژوهی، عرفان پژوهی و روان پژوهی است و میان آنها در روند و آیند است؛ از سویی در اندیشۀ بازخوانیِ انتقادیِ میراث ستبرِعرفان و حکمتِ ایرانی- اسلامی است و از سویی دیگر، با برساختن و وام کردنِ مفاهیم و تفکیک های متعدد، چنانکه دیدیم، در پی هموار کردن و بدست دادنِ روایتی رهگشا از سلوک معنوی در روزگار کنونی است؛ روایتی که به کارآید و آرمیدگی و طمانینۀ ژرفی را به سمت ما بکوچاند. نگارنده، در این سالیان به قدر وسع، کوشیده سنتزی روشمند و موجه از این کارک بدست دهد و افتان و خیزان آنرا پیش ببرد.

به شرط حیات، بنا دارم این سفرهای اگزیستانسیل را با محوریت قرار دادنِ مکتوبات و آثار دیگر سالکان سنتی و سالکان مدرن، بسط دهم. از اینرو، در وضع و حال کنونی، بیش از این به سهراب نازنین و زیست-جهان فراخ و روح نوازش نمی پردازم. زین پس، با پیش چشم داشتنِ دستگاه مفهومیِ عرضه شده و ستونهایی که سقفِ سلوک معنوی بر آنها بنا نهاده شده، به سروقت آثار داستایفسکی، کازنتزاکیس، کوندرا، اونامونا، بیژن جلالی، اخوان ثالث …می روم و سفرهای اگزیستانسیلِ خویش را پی می گیرم و روایت می کنم.

در نهایی شدن جستارهای « از خیام تا یالوم» طی دو سال گذشته، از گفتگوهای اگزیستانسیلِ مبسوط با سوپروایزرم دکترحسین عبداللهی ثانی، روان درمانگر و روان پژوه ساکن کانادا، حقیقتا بهره مند شدم. همچنین وامدار درمانجویانی هستم که با طرح دغدغه ها و دلمشغولی های وجودی شان، جهانم را فراختر کردند. اگر نبود همت و محبتِ سینا بابلی، سعید دهقانی، سید هادی طباطبایی و مهرداد مهرجو، این مجموعه بسامان نمی شد. از همۀ این عزیزان صمیمانه سپاسگزارم. افزون بر این، از ملاحظات و نکته سنجی های عزیزانی که در درسگفتارهای « روان درمانی اگزیستانسیل»، « قصه های شیخ اشراق» و « بازخوانیِ میراث بوسعید ابی الخیر» ام طی چند سال اخیر حضور یافتند، استفاده کردم. ازابوالفضل منوچهری، طراح جلد و سپهر زارع، مدیر فرهنگ دوستِ نشر «سهرودی»، برای انتشار این اثر ممنونم.

امیدوارم خوانندۀ « از خیام تا یالوم»، در لابلای این سطور، حدیثِ بیقراری نگارنده و نوساناتِ آونگ آسایش را بخواند و از پی سالک سنتی و سالکان مدرن این اثر، غریب بودن و غربت نشینی را دریابد، سبکبارو سبکبال « به وسعت تشکیل برگ ها » برود، « ریه را از ابدیت پر و خالی» کند، به « هجوم خالی اطراف» پای گذارد، از پی سالک آستانه نشینِ مرگ آگاه، «رنج رهگشا» را در آغوش کشد و از « تنهایی مخملین» و «تنهایی خویشاوندی» برخوردار گردد، « ایمان از سر طمانینه»، « نیایش معنوی» و «نیایش حکیمانه» را بچشد، سلوک رواقی پیشه کند، طنازانه در هستی تسخر زند، قدر« زمانی که در او می گذرد» را بداند، « وزنِ بودن» را احساس کند و هم نورد افقهای دور گردد.

سروش دباغ

تورنتو- اسفند ۱۴۰۱

کتاب «از خیام تا یالوم» را از این آدرس می‌توانید تهیه کنید.