۱. بدیهی است که می‌توان بر روی مفاد و مواد گفتگوی مناظره عبدالکریم سروش با یکی از فقهای حوزه علمیه قم (ابوالقاسم علیدوست) در آبان ماه ۱۴۰۳ (که دو نشست آن تاکنون منتشر شده است) به بحث و بررسی نشست. اما به تعبیر اسکینر، در هرمنوتیک قصد، غیر از مضمون، جغرافیای سخن نیز در شان صدور کلام بسیار مهم است و در این یادداشت کوتاه تنها به عوامل برون منطقی مؤثر بر این مناظره تأکید می‌شود.
۲. ناگفته پیداست که هر چه ارباب معرفت با کلام مبتنی بر منطق، آن هم چهره به چهره گفتگو کنند (مثل همین سنخ مناظره‌ها)، منشأ برکاتی است؛ زیرا در میان بزرگان ما، گفتگوهای جدی با رعایت اخلاقیات، خیلی رایج نیست و مخالفان اندیشه بیشتر با ابزار کلام و سخن، به جدل و تخریب می‌پردازند و بسیاری از مکاتبات و مواضع، متأسفانه غیرمنطقی و خشونت‌آمیز است.
۳. اما آنچه ذهن نگارنده را به خود مشغول کرده است، از جمله آن که سابقه جناب دکتر سروش نشان می‌دهد که چه زمانی که در ایران بودند و چه خارج از مرزها، به‌راحتی از مناظره استقبال نمی‌کنند. شاهدش همین دو سه سال اخیر که یکی از پژوهشگران نیرومند، اما منتقد نظام، در فضای آزاد غرب، بارها ایشان را به گفتگوی حضوری در مورد موضوعی مهم از دین دعوت نمود، ولی ایشان بی‌توجهی کردند. اما اکنون از راه دور، در فضایی مجازی! با یکی از نخبگان حوزوی همراه با نظام، آن هم در باب فقه، به گفتگو می‌نشینند!
۴. جناب دکتر سروش در چند دهه اخیر معمولاً به سوژه‌ای دست می‌زدند که فضای فکر دینی در ایران را می‌لرزاند و انصافاً تأثیرات بالایی بر طرح اندیشه‌های نو دینی در ایران امروز داشته و دارد. اما این بار به سراغ موضوعی که مسئله نیست، رفته و به‌عنوان پرچمدار روشنفکری دینی در زمانه ما، تلاش دارند مسئله‌نما و نامسئله‌ای را به مسئله تبدیل کنند، حال آنکه به دلایلی چنین چیزی شدنی نیست. بازخوردهای بسیار محدود این مناظره، مؤید مدعای نگارنده است.
۵. نمی‌دانم در میان جامعه ما چه کسی طالب توسعه فقه است که ایشان به‌عنوان محیی و مصلح، قرار است این آب را به جوی بازگرداند. در جامعه ایرانی، حنای فقه و فقاهت و روحانیت (متولیان فقه) اندک‌اندک رنگ می‌بازد، به حدی که برخی ائمه جمعه در رسانه رسمی از خلوت بودن مساجد سخن گفته و یا گلایه دارند چرا در مجالس ختم به جای روحانی از اصحاب موسیقی استفاده می‌شود. فروعات دینی مثل نماز و روزه و خمس و… که موضوعات اصلی فقه‌اند، روز به روز نحیف‌تر می‌شود و…
حتی روحانیت سنتی (کسانی که در قم و نجف به‌مثل آیت‌الله سیستانی می‌اندیشند) نیز بسط فقه در ایران امروز را نمی‌پسندند و شاکی‌اند.
اضافه شود که حتی کسانی که از ولایت مطلقه فقیه دفاع می‌کنند، یکی از کارکردهای ولایت مطلقه را محدود کردن دامنه احکام فرعی شرعی مطرح کرده‌اند و فقه مصطلح، در سطح نظام نیز در حاشیه ماند و فعلاً در سیستم بر مبانی دیگری (از مصلحت تا سلیقه!) حکم صادر شده و قانون نوشته می‌شود.
جریان‌های سکولار (که در ایران امروز به شدت در حال گسترش‌اند)، با اجتماعی و سیاسی بودن فقه مخالف‌اند و کسانی که در گفتمان عرفانی تنفس می‌کردند نیز پوسته دین (که فقها بدان می‌پردازند) را معمولاً و در طول تاریخ جدی نمی‌گرفتند.
خلاصه آنکه “دلیلی” برای طرح بحث از قابلیت‌های فقه (که مثلاً در دهه هفتاد، بحث روزی بود) در شرایط کنونی از سوی دکتر سروش نمی‌بینم و اما در یافتن “علت” برگزاری مناظره، چیز قابل توجهی به ذهنم نمی‌رسد.
۶. برایم واقعاً سؤال است که کسی که از ایده “رویای رسولانه” دفاع می‌کند، آیا جایی برای فقه و نسبتش مثلاً با اخلاق می‌گذارد؟ زیرا فقها در بهترین حالت استنباط و تفسیر از کتاب (به‌عنوان مهم‌ترین منبع درون دینی) می‌کنند، حال آنکه به تعبیر سروش در آن نظریه، قرآن امکان تفسیر ندارد و بلکه چون از سنخ رویاست، “تعبیر” می‌خواهد و اصلاً تعبیر رویا، کار فقها نیست. بنا به همان ایده حتی دکتر سروش نمی‌تواند به ظاهر آیاتی که در مناظره استناد جسته (لا تسئلوا عن اشیاء…)، تمسک کند. بلکه باید اهالی تأویل ببینند مقصود اصلی آیه چه بوده است و…
۷. چون به نظرم نفس مناظره خوب است، بد نیست پیشنهادی هم داشته باشم. فکر می‌کنم این بحث در روال فعلی اگر تا صد جلسه هم استمرار یابد، ختم نمی‌شود و با مسامحه به تعبیر کانت می‌توان گفت، “جدلی الطرفین” است.
اما راهی دارد که طرفین زودتر به مقصود برسند و آن بحث بر روی یک مصداق مشخص باشد. مثلاً قابلیت فقه در حل مسائل بانکی ایران (بانکداری اسلامی) در بالای ۴۰ سال اخیر. واقعاً چرا در جمهوری اسلامی بانک‌ها نسبت به همین نهادها در غرب، چندین برابر سود می‌دهند و سود می‌گیرند؟ ریشه‌های این ناکارآمدی و بلکه فساد چیست؟ آیا بخشی از دلایل فقه‌گریزی جامعه، همین ناتوانی‌ها در فقه و فقها نیست؟
