زیتون- علی مهتدی: سلب تابعیت دولت بحرین از شیخ عیسی قاسم رهبر شیعیان این کشور و بیانیه قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس، رابطه تنش‌آلود ایران و بحرین را بدتر از هر زمان دیگر کرده است؛ به طوری که بسیاری از رسانه‌های عربی به این نکته اشاره کرده‌اند که حتی بروز رویارویی نظامی جدید در منطقه یا ایجاد آشوب و تنش مسلحانه در بحرین دور از انتظار نیست.
دولت بحرین اتهام شیخ عیسی قاسم را «ایجاد نهادهای دینی ـ سیاسی وابسته به خارج و ایفای نقش اساسی در ایجاد فضای طائفه‌گری و تندروی و همچنین تلاش برای تقسیم‌بندی طائفه‌ای کشور» اعلام کرد.
شیخ عیسی قاسم کیست؟
شیخ عیسی قاسم عالم دین ۷۹ ساله و فعال سیاسی و اجتماعی بحرینی است. وی یکی از شاگردان محمدباقر صدر بود و فعالیت‌های مختلفی در بحرین اعم از برگزاری نماز جمعه، تاسیس احزاب و گروه‌ها در دفاع از حقوق شیعیان بحرین داشته و به عنوان رهبر معنوی انقلاب مردم بحرین شناخته می‌شود. وی همچنین عضو کمیته مرکزی مجمع جهانی اهل بیت و رهبر جمعیت الوفاق بحرین است.
شیخ قاسم که در چهار سالگی پدرش را از دست داده بود، در نوجوانی به مدرسه نظام رفت ولی التزامش به اصول دین باعث شد تا مدرسه نظام را رها کرده و به معلمی بپردازد، کاری که تمام دهه شصت میلادی را به آن مشغول بود. سال ۱۹۶۹ وی به نجف نقل مکان کرد و پس از فارغ‌التحصیلی از دانشکده فقه، در کلاس‌های درس خارج اساتیدی مثل سید محمدباقر صدر شرکت کرد.
در سال ۱۹۷۱ و همزمان با استقلال بحرین، گروهی در بحرین از شیخ قاسم دعوت کرد که به کشور بازگشته و در روند تصویب قانون اساسی بحرین ایفای نقش کند. وی از جمله چهره‌هایی بود که بیشترین نقش را در درج مواد دینی در قانون اساسی بحرین داشت.
در اوایل دهه نود میلادی، شیخ قاسم به ایران رفت و در قم درس فقه را نزد آیت‌الله محمود شاهرودی، آیت‌الله فاضل لنکرانی و آیت‌الله کاظم حائری پیگیری کرد. ده سال بعد و در سال ۲۰۰۱ وی به بحرین بازگشت و در نخستین اقدام، ضمن برقراری نماز جمعه، شروع به تدریس و تبلیغ دین کرد.
شیخ عیسی قاسم ضمن اینکه محبوبیت زیادی بین شیعیان بحرین دارد، رهبر معنوی این گروه نیز محسوب می‌شود. وی در سال ۱۹۹۶ برای نخستین بار از طرف دولت بحرین به نقش داشتن در توطئه علیه نظام با هدف واژگونی آن از طریق تاسیس گروه‌های اپوزیسیون متهم شد.
واکنش ایران
با اعلام سلب تابعیت بحرین از شیخ عیسی قاسم، ایران و متحدانش در منطقه مانند حزب‌الله لبنان، مواضع بسیار تندی گرفتند. بارزترین واکنش اما از طرف قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس و شناخته‌شده‌ترین چهره نظامی ایران در جهان بود. سلیمانی در بیانیه‌ای که خبرگزاری فارس منتشر کرد، اقدام دولت بحرین را «گستاخانه» «اهانت‌آمیز» و «خط قرمزی» خواند که عبور از آن باعث می‌شود تا مردم خشمگین بحرین دست به «اقدام مسلحانه» علیه دولت بحرین بزنند.
در این بیانیه که واکنش‌های زیادی را در منطقه و جهان ایجاد کرد، آمده: «به نظر می‌رسد آل خلیفه از حرکت مسالمتآمیز مردم سوء استفاده کرده و برآورد دقیقی از خشم مردم ندارد. یقینا آنها می‌دانند تجاوز به حریم آیت‌الله شیخ عیسی قاسم خط قرمزی است که عبور از آن شعله‌ای از آتش را در بحرین و سراسر منطقه پدید خواهد آورد و برای مردم راهی جز مقاومت مسلحانه باقی نخواهد گذاشت. قطعا تاوان آن را آل خلیفه پرداخت خواهد کرد و نتیجه آن جز نابودی این رژیم سفاک نخواهد بود».
سلیمانی در این بیانیه دو بار دولت بحرین را تهدید به اقدام مسلحانه کرد: «حامیان آل خلیفه بدانند اهانت به آیت‌الله شیخ عیسی قاسم و استمرار فشارهای بیش از حد به مردم بحرین سرآغاز انتفاضه خونینی است که عواقب آن به عهده کسانی خواهد بود که به گستاخی حکام بحرین مشروعیت می‌دهند». بیانیه او همزمان با کنار گذاشتن حسین امیرعبدالهیان معاون عربی و آفریقایی وزارت خارجه انجام شد که اصولگرایان مایل بودند از او به عنوان « دیپلمات انقلابی» یاد کنند. تغییر در این سمن از سوی تحلیل‌گران به نشانه‌ای از اقتدار ظریف برای پیشبرد تغییرات دلخواهش تفسیر شده است و نوعی نشانه تنش‌زدایی در روابط با کشورهای عربی محسوب می‌شود اما در وضعیت بحرانی کنونی مشخص نیست که این تغییر٬ الزاما راهی به سوی دوستی بین ایران و همسایگان عرب باشد.
برخی کارشناسان و تحلیل‌گران عربی معتقدند که بحرین پس از عراق، سوریه، لبنان و یمن به زودی به عرصه جدیدی برای مواجهه احتمالا نظامی و نیابتی ایران و عربستان تبدیل می‌شود
چنان‌که علی لاریجانی رییس مجلس ایران نیز ، در نطق پیش از دستور خود، اقدام دولت بحرین در سلب تابعیت شیخ قاسم را «ناشیانه»، «سبک‌سرانه» و «ماجراجویانه» خواند و گفت که این اقدام «یادآور یاوه‌گویی‌های شاه نگون‌بخت ایران» است و این اقدام را «نشانه نفس‌های آخر رژیم بحرین» توصیف کرد.
هر چند وزارت امورخارجه ایران از «پذیرش واقعیت‌های کشور و برگزاری گفتگوهای جدی» برای «خاتمه دادن به بحران» سخن گفت، اما یک روز بعد سپاه پاسداران در بیانیه ای شدیدالحن «این اقدام را موجب شعله ورتر شدن مشعل انقلاب اسلامی بحرین و شتاب در فروپاشی رژیم این کشور» دانست.
در عین حال، حزب‌الله لبنان نیز به عنوان اصلی‌ترین متحد منطقه‌ای ایران واکنش بسیار تندی به سلب تابعیت از شیخ قاسم داشته و این اقدام را دلیلی خواند که باعث می‌شود «مردم بحرین گزینه‌های دشواری را در پیش بگیرند که نتیجه وخیمی برای نظام دیکتاتوری و فاسد بحرین خواهد داشت». به گفته حزب‌الله «دولت بحرین در تعامل با اعتراض مسالمتآمیز مردم به انتهای خط رسیده است».
هدف، بحرین است یا عربستان؟
اظهارات مسوولان ایرانی و همچنین حزب‌الله لبنان، نکاتی را در خود دارد که نشان می‌دهد اعتراض‌ها و تهدیدها بیشتر از اینکه متوجه دولت بحرین باشد، عربستان به عنوان مهم‌ترین حامی بحرین را هدف قرار گرفته است.
قاسم سلیمانی در بند پایانی بیانیه خود، مسوولیت «انتفاضه خونین» احتمالی را به شکل غیر مستقیم متوجه عربستان به عنوان حامی اصلی حکومت آل خلیفه در بحرین دانسته و گفته «حامیان آل خلیفه بدانند اهانت به آیت‌الله شیخ عیسی قاسم و استمرار فشارهای بیش از حد به مردم بحرین
سرآغاز انتفاضه خونینی است که عواقب آن به عهده کسانی خواهد بود که به گستاخی حکام بحرین مشروعیت می‌دهند».
در عین حال، علی لاریجانی نیز عربستان را بدون اشاره مستقیم به نام این کشور متهم کرد که مشغول «ماجراجویی» بوده و در منطقه به دنبال تنش می‌گردد: «برخی از سلطنت‌نشینان ماجراجوی منطقه که سخن از آرامش در منطقه سر می‌دهند، آیا از نظر آنها این رفتار آرامش‌بخش است یا آتش‌باری برای به هم‌ریختگی امنیت منطقه».
خالد بن احمد آل خلیفه وزیر خارجه بحرین در اظهارات تندی، ایران را به داعش تشبیه کرده و گفت حمایتی که ایران از تخریب در کشورهای عربی می‌کند، شبیه به فعالیت داعش در منطقه است
برخی کارشناسان و تحلیل‌گران عربی معتقدند که بحرین پس از عراق، سوریه، لبنان و یمن به زودی به عرصه جدیدی برای مواجهه احتمالا نظامی و نیابتی ایران و عربستان تبدیل می‌شود؛ به خصوص با توجه به اینکه عربستان تاکنون نشان داده که بحرین برایش خط قرمزی است که در صورت به خطر افتادن منافعش در این کشور، حتی از گسیل نیروی نظامی به این کشور برای خاموش کردن هر مخالفتی با آل خلیفه ابایی ندارد.
امین قموریه تحلیل‌گر روزنامه لبنانی النهار در این زمینه معتقد است که بحرین اساسا برای سال‌ها کشوری آرام با همزیستی مسالمتآمیز پیروان طوایف و مذاهب مختلف بوده و اکنون درگیر تنش عربستان و ایران شده است.
قموریه در تحلیل خود به این نکته اشاره کرده که «بحرین اکنون در خط مقدم مواجهه ایران و عربستان قرار دارد و این کشور چند فرهنگی به زودی به عرصه جدیدی برای فشارها و خون‌ریزی‌های طایفه‌ای تبدیل می‌شود. دست ایران همیشه و هنوز به سمت بحرین دراز بوده و چشم عربستان نیز که در سوریه، عراق،لبنان و به خصوص یمن از ایران زخمی شده، هرگز اجازه نخواهد داد انقلاب جدیدی با حمایت ایران در خانه‌اش بحرین رخ دهد».
به گفته‌ی قموریه «حوادث پشت سر هم در بحرین سطح تنش را به بالاترین درجه ممکن در این جزیره رسانده و کشور را به نقطه‌ی بی‌بازگشت رسانده؛ نقطه‌ای که تمام تلاش‌های مخرب قبلی نتوانست بحرین را به آن برساند».
بحرین و ایران؛ رابطه‌ای پر تنش
از زمان شروع اعتراضات مردمی در بحرین که متاثر از بهار عربی بود، رابطه ایران و این کشور همواره تنش‌آمیز بود. عربستان در اوج این اعتراضات، نیروهای نظامی خود را برای سرکوب اعتراض مردمی به بحرین فرستاد و اعلام کرد که به خواسته‌ی دولت بحرین است که در این کشور حضور نظامی دارد. در عین حال، عربستان در این مدت به شکل مداوم ایران را متهم کرده که با حمایت از طایفه شیعه در بحرین قصد دارد آرامش در این کشور را بر هم زده و پایگاه جدیدی برای خود در حاشیه جنوبی خلیج فارس و دریای عمان ایجاد کند.
ژانویه گذشته و در پی قطع رابطه سیاسی عربستان با ایران به خاطر تعرض به سفارت این کشور در تهران، بحرین نیز در پیروی از عربستان، رابطه خود را با ایران قطع کرد. سه ماه قبل از این حادثه و در ماه سپتامبر، بحرین اعلام کرد که کارگاه مخفی بزرگی کشف کرده که افراد وابسته به سپاه پاسداران ایران در آن مشغول ساخت مواد منفجره بودند. پس از این حادثه وزارت خارجه بحرین دو روز به کاردار ایران در منامه فرصت داد تا کشور را ترک کند.
در ماه مارس گذشته نیز دادستانی بحرین اعلام کرد که مواد لازم برای ساخت بمب‌های دست‌ساز را در اتوبوسی کشف کرده که از عراق آمده و ایران را متهم کرد که قصد دارد انفجارهایی در بحرین ایجاد کند. در ماه نوامبر نیز وزارت خارجه بحرین اعلام کرد که «۴۷ عضو یک گروه مخفی متربط با ایران» را دستگیر کرده که قصد اجرای حملات تروریستی در بحرین را داشتند.
خالد بن احمد آل خلیفه وزیر خارجه بحرین در اظهارات تندی، ایران را به داعش تشبیه کرده و گفت حمایتی که ایران از تخریب در کشورهای عربی می‌کند، شبیه به فعالیت داعش در منطقه است.
این طور به نظر می‌رسد که تفاوت این مرحله از تنش بین ایران و عربستان به موضعگیری آمریکا و کشورهای غربی مربوط می‌شود که برخلاف سال‌های قبل، از عربستان حمایت نمی‌کنند. جان کری وزیر خارجه آمریکا گفته است که آمریکا عمیقا نگران روش دولت بحرین در سلب تابعیت از اشخاص بدون طی مراحل قانونی موجه است. به گفته جان کری، آمریکا در حال تنظیم گزارشی در مورد وضعیت حقوق بشر در بحرین است.
