زیتون-فیروزه رمضان‌زاده:عدم تناسب میان سطح دستمزد و هزینه‌های زندگی افراد سرپرست خانواده، سوءمدیریت و ناتوانی دولت‌ها٬ از مهم‌ترین دلایل رشد دستفروشی در ایران به شمار می‌رود. در این میان، شهرداری‌ها، مأموران مترو و نیروی انتظامی در شهرهای مختلف برای «حفظ زیبایی شهر‌ها» تنها راه چاره را جمع آوری دستفروشان با برخوردهایی تهاجمی و خشن می‌دانند.
مصطفی اقلیما، رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران در گفتگو با زیتون می‌گوید که: « نزدیک به ۱۰ میلیون فرد بیکار در گروه سنی مختلف داریم، اگر بگوییم ۲۰ درصد از این افراد مجبور می‌شوند به خاطر زن و بچه به سراغ دستفروشی بروند٬ یعنی بالای یک میلیون نفر در کشور دستفروش هستند.»
به گفته این استاد جامعه‌شناسی و مددکاری اجتماعی، یک زمان اعتیاد را پنهان کردیم، در گوشه‌ای ریختیم تا کسی آن را نبیند اما امروز به یک فاجعه تبدیل شده، اگر امروز برای بیکاران کار ایجاد نکنیم و هر بار شهرداری دستفروشان را در گوشه‌ای جمع کند، جریمه‌شان کند یا اموالشان را بگیرد روزی این مساله به یک فاجعه جبران پذیر تبدیل خواهد شد.
مشروح کامل این گفتگو در ادامه آمده است:
آقای اقلیما با وجود وعده دولت‌ها در ایجاد موقعیت شغلی مناسب برای جوانان٬ در سال‌های اخیر شاهد افزایش دستفروشی در بازار کار ایران بوده‌ایم. به نظر شما چه عواملی باعث پدید آمدن و گسترش دستفروشی در ایران شده است؟
دولت نتوانسته متناسب با افزایش جمعیت شغل ایجاد کند، همان میزان شغلی هم که ایجاد کرده با توجه به عدم برنامه ریزی مناسب از بین رفته است. با افزایش جمعیت، بسیاری از ساکنان شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده‌اند، چون در شهرهای کوچک کاری نبوده است. این جمعیت جویای کار برای امرار معاش یا به طرف بزهکاری و کار خلاف می‌رود یا معتاد می‌شود یا با حداقل پولی که دارد زندگی خود را می‌گذراند، هیچ فردی دوست ندارد دستفروشی کند٬ اگر شغلی برای او ایجاد می‌کردیم با حداقل مخارج زندگیش می‌توانست امرار معاش کند و مجبور نبود کنار خیابان بایستد. باید بپرسیم علل و عوامل دستفروشی در ایران چیست. تا زمانی که پاسخی برای این چرا‌ها نداشته باشیم و این علت‌ها را برطرف نکنیم دستفروشی روز به روز افزایش پیدا می‌کند.
بسیاری از دخترهایی که در تهران دستفروشی می‌کنند٬ دارند زندگیشان را می‌کنند، اما با این برخوردهای خشن مجبورشان می‌کنیم به روسپیگری
گزارش‌های منتشر شده از افزایش چشمگیر دستفروشان در شهرهای بزرگ حکایت می‌کند. طبق نتایج پژوهش‌های شما یا دیگر محققان، آیا برآورد مشخصی از تعداد دستفروشان در سطح شهر‌ها منتشرشده است؟
دولت هیچ وقت آمار دقیقی نداده اما برآورد می‌شود نزدیک به ۱۰ میلیون فرد بیکار در گروه‌های سنی مختلف داریم، اگر بگوییم ۲۰ درصد از این افراد مجبور می‌شوند به خاطر زن و بچه به نوعی درامد کسب کنند٬ به سراغ دستفروشی‌های مختلف می‌روند، یعنی بالای یک میلیون نفر در کشور دستفروش هستند، حالا بگذریم از کسانی که بی‌سرپرست هستند و زنانی که شوهر از دست داده‌اند، اگر دستفروش‌ها را از تهران جمع کنیم حدود ۵۰ هزار نفر هستند. در شهرهای بزرگ از هر استانی بیکاری به اوج خود رسیده است. در خرم آباد و کرمانشاه بالای ۵۰ درصد افراد بیکارند. این افراد به نوعی زندگی خود را می‌گذرانند، در خوزستان و سایر شهرهای بزرگ مثل اصفهان و مشهد هم وضع به همین شکل است. کارگران فصلی از همین شهر‌ها به شهرهای بزرگ می‌آیند. به علت فقر و تورم است که کشور دارای چنین مشکلاتی است. هرچند می‌گویند تورم الان به زیر ۱۰ درصد رسیده اما معلوم نیست که این داستان صحت داشته باشد. وقتی دولت قیمت بلیط مترو را ۲۵ درصد گران می‌کند، وقتی بلیط اتوبوس و کرایه خانه بالای ۲۵ تا ۳۰ درصد افزایش پیدا می‌کند تورم نمی‌تواند کمتر از این باشد، به همان نسبت که مخارج زندگی مردم افزایش پیدا می‌کند، درآمد افزایش پیدا نمی‌کند، فقر افزایش پیدا می‌کند و پشت سر فقر است که کارخانجات یکی پس از دیگری تعطیل می‌شوند و بیکاری به اوج خود می‌رسد، این مسائل باعث افزایش دستفروشی می‌شود و به نوعی کارهای خلاف هم افزایش پیدا می‌کند.
در سال‌های اخیر٬ شهرداری، مأموران مترو و نیروی انتظامی در شهرهای مختلف با برخوردهای خشن سعی داشته‌اند چهره شهر‌ها را از حضور این افراد پاک کنند، اما با جمع‌آوری دستفروشان شاهد چندین مورد خودکشی و خودسوزی بوده‌ایم، این برخورد‌ها آیا نوعی پاک کردن صورت مساله نیست؟
من به آقای قالیباف، شهردار تهران چندین بار گفته و خواهش کرده‌ام که دستفروش‌ها مشکل نیستند، مشکل، سیاست‌های مملکت است. این افراد که نخواسته‌اند دستفروش شوند، سیاست‌های حکومتی این افراد را به سمت دستفروشی سوق داده، حتی آبروی خود را زیر پا گذاشته‌اند. این‌ها خانواده دارند، دزد نیستند و دستفروشی می‌کنند. اگر این افراد را جمع کنیم و وسایلشان را از آن‌ها بگیریم مجبور می‌شوند دزدی کنند، آیا می‌دانید در کشور برای نگهداری هر زندانی ماهی یک و نیم میلیون تومان هزینه می‌شود؟ اگر اجازه ندهیم این افراد کار کنند این افراد به زندان خواهند رفت. بابت هر کدام از این افراد باید ماهانه یک و نیم میلیون تومان هزینه کنیم، وارد زندان بشوند مادام العمر باید دزد باقی بمانند، سوء سابقه هم باعث می‌شود که نتوانند کار کنند.
به نظر شما ادامه برخوردهای خشن با دستفروشان و جمع‌آوری آن‌ها چه پیامدهایی خواهد داشت؟
بسیاری از دستفروشان داخل مترو را می‌شناسم، بعضی از آن‌ها دخترهایی هستند که کار‌شناسی ارشد خوانده‌اند. از این راه، می‌توانند حداقل زندگیشان را تامین کنند. شهرداری که با غضب جلوی این افراد را می‌گیرد باید آن‌ها را آزاد بگذارد چون مزاحم کسی نشده‌اند، دولت زمانی می‌تواند جلوی این افراد را بگیرد که زورگویی یا مزاحمت ایجاد کرده باشند، یا شاکی خصوصی داشته باشند، اگر می‌خواهیم این پدیده در تهران، مترو‌ها یا سایر شهرستان‌ها نباشد برای آن‌ها کار ایجاد کنیم نه اینکه بازار روز درست کنیم و ماهی ۲ تا ۴ میلیون تومان اجاره بدهیم، این افراد توان پرداخت چنین اجاره‌ای را ندارند، درحال حاضر شهرداری در بعضی از جا‌ها برای خانواده‌های بی‌سرپرست اتاقک‌هایی گذاشته که دستفروشی کنند، برای همین بازارچه‌ها از آن‌ها پول می‌گیرد، آن‌ها انقدر سود نمی‌کنند که در آنجا بمانند، شش ماه بعد هم به آن‌ها می‌گوید بروید عده دیگری بیایند، بعد از شش ماه چه کار کنند؟ ما پول می‌گیریم برای آن‌ها جایی باز کنیم، جنس‌های گران را با کدام پول بخرند؟ مشکل اینجاست که شهرداری به فکر این افراد نیست. اگر آقای قالیباف می‌خواهد کاری کند، این افراد را در تهران آزاد بگذارد، نه تنها در تهران بلکه در تمام کشور آزاد گذاشته شوند، مزاحم کسی هم نیستند، قیمت اجناسشان ارزان‌تر از مغازه‌ها است، مردم هم با توجه به درامدشان از آن‌ها خرید می‌کنند.
این خطرناک‌ترین کاری است که شهرداری دارد انجام می‌دهد، وقتی سرمایه آن‌ها را می‌گیرد مجبور می‌شوند به کارهای خلاف روی آورند، بسیاری از دخترهایی که در تهران دستفروشی می‌کنند٬ دارند زندگیشان را می‌کنند، اما با این برخوردهای خشن مجبورشان می‌کنیم به روسپیگری. چرا می‌گوییم روسپیگری و توزیع مواد مخدر افزایش پیدا کرده؟ ما خودمان این بلا را بر سرشان آوردیم. این‌ها که دزد و دستفروش به دنیا نیامده‌اند، ما دستفروش‌شان کردیم، ما دزدشان کردیم. کاری نکنید زن‌ها و دختر‌ها به خاطر پول بروند خودفروشی کنند یا به دزدی و کارهای خلاف روی بیاورند. یک زمان اعتیاد را پنهان کردیم٬ گوشه‌ای ریختیم تا کسی آن را نبیند امروز به یک فاجعه تبدیل شده، اگر امروز برای بیکاران کار ایجاد نکنیم و هر بار شهرداری دستفروشان را در گوشه‌ای جمع کند، جریمه‌شان کند یا اموالشان را بگیرد٬ روزی این مساله به یک فاجعه جبران پذیر تبدیل خواهد شد٬ چون به ریشه این مشکل توجه نکردیم.
کاری که شهرداری می‌کند یعنی به دزدی وادار کردن افراد خوشنام، بعد می‌گوییم چرا افراد درستکار به کارهای خلاف کشیده می‌شوند؟
قالیباف، اسفند ماه سال گذشته درباره برخورد با دستفروشان گفته بود: «دستفروشان نباید در جای ثابت فعالیت کنند و نباید کالای غیر فرهنگی و غیر‌بهداشتی عرضه کنند و شهرداری تهران نسبت به نظارت بر فعالیت آن‌ها اقدام خواهد کرد.» سخنان شهردار تهران را چطور ارزیابی می‌کنید؟
آقای قالیباف حتماً می‌داند که تمام اجناس آن‌ها در مغازه‌ها بوده و از عمده فروشی خریده‌اند، وسایلی است که مردم می‌خرند، جز یک درصد، بقیه کالاهایی هستند که مورد نیاز مردم است از قفل و سوزن نخ گرفته تا لوازم آرایش، این افراد مجبورند در گوشه‌ای بایستند و اجناس خود را بفروشند. اگر بناست در جایی ثابت نایستند باید آن‌ها را در داخل مترو آزاد بگذاریم، نه در مغازه برای آن‌ها کاری هست، نه در شهر خودشان، نه در کارخانه، همه اخراج شده هستند، اگر از زاهدان، زابل، اهواز یا کرمانشاه به تهران می‌آیند به این دلیل است که در این شهر‌ها کاری وجود نداشته، اگر برای این افراد شغلی در همان شهر‌ها ایجاد کنیم که بیکار نیستند به تهران بیایند و دستفروشی کنند، هیچ کسی حاضر به دستفروشی نیست، ببینید به کجا رسیده‌اند که دستفروشی می‌کنند، با گرفتن اموال و جمع کردنشان بدبخت‌ترشان نکنیم، پس اجازه دهیم این درامد را داشته باشند تا بتوانند خرج خانواده خود را تامین کنند، به جای جمع کردن این افراد که صورت مساله را پاک می‌کند برای آن‌ها شغل ایجاد کنیم، پایگاه اجتماعی آن‌ها را ترمیم کنیم، در این صورت هیچ کس در جامعه به سمت دستفروشی نخواهد رفت.
برخی از کار‌شناسان معتقدند به دلیل نبود هیچ‌گونه پشتوانه اجتماعی و قانونی، دستفروشان در فهرست افراد «بیکار» قرار دارند. آیا شما هم معتقد به این نظریه هستید؟
هرچند این افراد کاری دارند که تولیدی نیست اما مغازه دار‌ها هم که جنس می‌فروشند مثل همین افراد هستند. آن‌ها مثل مغازه دار‌ها تولید کننده نیستند، فروشنده هستند. هر یک از این افراد در شهر خودشان در یک کاری تخصص داشته و کار کرده‌اند، چرا همه در تهران جمع شده‌اند؟ بعضی که پولی دارند ماشینی خریده‌اند و مسافر کشی می‌کنند. این کار پنهانی درامدی برای آنهاست و زندگیشان را به نوعی می‌گذرانند، ممکن است از نظر اجتماعی کارایی نداشته باشد اما دستگاه دولت باید این کارایی را ایجاد کند نه با جمع کردنشان در گوشه‌ای و گرفتن سرمایه زندگیشان و به دزدی وادارکردن‌شان، با پنهان کردن که مشکل را حل نکرده‌ایم.
این کاری که شهرداری می‌کند یعنی به دزدی وادار کردن افراد خوشنام، بعد می‌گوییم چرا افراد درستکار به کارهای خلاف کشیده می‌شوند؟ ما خودمان آن‌ها را به راه خلاف می‌فرستیم. اگر چهره شهر زشت است، کسانی که کشور را اداره می‌کنند جستجو کنند ببینند چقدر افراد بیکار در جامعه هستند؟ حدود ۱۰ میلیون نفر بیکار در جامعه داریم٬ آن‌ها چگونه باید زندگی کنند؟ یا باید قاچاق کنند یا مال مردم را بخورند و کلاهبرداری کند یا به درستی کار کنند. وقتی حدود ۶- ۷ میلیون نفر تحصیل کرده بیکار در جامعه را بررسی کنیم، باید به نوعی درامد داشته باشند یا پدرشان درامدی دارد یا به نوعی کارهایی غیررسمی و شبیه دستفروشی انجام می‌دهند. فروش ساعت یا موبایل یا کارهایی مشابه ممکن است به چشم نیاید اما به نوعی دستفروشی محسوب می‌شود.
