اشاره: متن پیش رو  یادداشت مترجم بر کتاب « محمد» نوشته ماکسیم رودنسون  است که از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده است. این متن  جهت آشنایی خوانندگان با این کتاب منتشر می شود.

یادداشت مترجم

ترجمه کتاب محمد (ص) نوشته ماکسیم رودنسون Maximrodinson متفکر و شرق شناس نام آشنای فرانسوی پیش روی شماست. نویسنده به گفته خود او احساس می‌کرده برای نوشتن چنین کتابی به توجیهی نیازمند است اما برای ترجمه این کتاب به فارسی شاید به توجیه چندانی نیاز نبوده باشد. امروزه در میهن ما ایران بیش از هفتاد میلیون ایرانی به مدت سی و چند سال است که با حاکمیتی روبرو هستند که خود را به‌اصطلاح اسلامی می‌نامد، و به صورت بیمار گونه‌ای سخت اصرار دارد به نحوی غلط- یا درست همه رفتارها – عملکردها و سیاست‌های خود را به‌پای اسلام بگذارد و به اسم اسلام معرفی بکند؛ امری که برای بسیاری از هم‌میهنان ما آشفتگی و پرسش‌هایی بسیار جدی در حوزه مذهب و به‌ویژه نسبت به آئین مردمی اسلام به وجود آورده است،.

در همین حال شاهدیم که اسلام به‌مثابه یکی از بزرگ‌ترین آئین‌های اعتقادی با قریب یک ونیم میلیارد پیرو و هوادار، از جهات مختلف در کانون توجه در کنش و واکنش‌ها ی کلان جهانی قرار دارد، و روزی نیست که موضوعی در ارتباط با اسلام در صدر اخبار مهم و تیتر اول رسانه‌های اصلی بین‌المللی نباشد. جمعیت مسلمانان نیز در سراسر دنیا از رشد چشم‌گیری برخوردار است، و از جمله گفته می‌شود آمار مسلمانان ایالات‌متحده طی یکی دو سال گذشته از شمار یهودی‌ها در این کشور فراتر رفته و هم‌چنین ظرف ۲۰ سال آینده اسلام به دین اول مردم جهان تبدیل خواهد شد.

رودنسون نیز به هنگام تألیف کتاب محمد (ص) تلویحاً به موضوع جلب توجه فزاینده‌ی اسلام به لحاظ جهانی، فراوانی که پیرامون سوژه اصلی بیوگرافی محمد و آبشخور آموزه‌های او درگرفته، اشاره می‌کند و بر اهمیت رو به گسترش پیامبر برای دنیای مدرن تاکید می‌گذارد. او هم‌چنین خاطرنشان می‌سازد که اکنون پیروان و هواداران محمد به میزان قابل‌توجهی در میان ما اروپایی‌ها حضور دارند.

بدیهی است که این میزان گسترش و فرایندگی، و این میزان جلب و توجهات نسبت به آئین نیز افراد و گروه‌هایی که اسلام را رقیب خود می‌دانند و بر می‌انگیزاند و زمینه کشمکش‌هایی را میان آنان و عموم مسلمانان فراهم آورد.

از این رو و با در نظر گرفتن همه این عوامل است که پرداختن هر چه بیش‌تر به آئین اسلام به لحاظ نظری و طرح ازجمله بخش‌هایی از تاریخ دوران آغازین اسلام و شکل‌گیری این آئین بزرگ، یا بیوگرافی پیامبر، نه تنها نیازی به توجیه و توضیح ندارد بلکه به‌طور کل ضرورت نیز پیدا می‌کند. به عبارت دیگر سخن گویی داستان همواره نو شونده‌ی اسلام و پیامبر اسلام قصه‌ای شنیدنی است که از هر زبان که گفته شود و بر هر سیاقی که روایت گردد نا مکرر خواهد بود.

کتاب ماکسیم رودنسون درباره پیامبر از ویژگی های خاصی نیز برخوردار است. او نویسنده و یک تاریخ‌نگار و متفکر فرانسوی است؛ یک یهودی زاده یک مارکسیست یک عضو سابق حزب کمونیست، یک منتقد صریح جنبش فلسطین، یک تئوریسین، یک نیروی چپ مستقل، و نیز به گفته خودش یک آته ایست، و ملحد است. کسی است که به ماوراءالطبیعه و متافیزیک، به خدا و فرشته، و وحی و نبوت اعتقادی ندارد. بااین‌حال باز به گفته خودش چون محمد شخصیتی است که وجود داشته و اسلام نیز قطعاً وجود دارد، از بیش از ۶۵ سال پیش نسبت به این شخصیت بزرگ تاریخی و جامعه [اسلامی] علاقه‌ای در او به وجود می‌آید، تا جایی که خود را برادر پیامبر خدا محمدبن عبدالله می‌نامد. و درنهایت همین علاقه‌مندی او را بران می‌دارد تا به تألیف کتاب محمد و نقل تاریخچه‌ی دوران اولیه اسلام بپردازد.

توجه داشته باشیم که کتاب رودنسون خوانندگان خاص خود را دارد و می تواند برای بسیاری از خوانندگان فارسی‌زبان جذاب و پر کشش باشد. کسانی که به مطالعه این بیوگرافی از پیامبر جذب می‌شوند چه بسا به هر دلیل سیره النبویه نوشته ابن هشام را نخوانند. هرچند که هر دو اثر اساساً از منابع و ما خذ یکسانی بهره برده‌اند، شاید باشند کسانی که مایل‌اند برتری پیامبر را مثلاً از نگاه یک فرد بیرون از اسلام – نظیر ماکسیم رودنسون – تماشا کنند و روایت خاص او را درباره‌ی پیامبر بشنوند. تمایلی که باید از آن استقبال کرد و چه‌بسا آغازی باشد برای آشنایی‌های بیشتر با اسلام و پیامبر. پس این وظیفه ماست که در جذب مخاطبان تازه ولو در شمار اندک و ایجاد فضایی مناسب از تفاهم و مبادله کوشا باشیم؛ امری که مشوق مترجم در برگرداندن این اثر قابل تأمل به فارسی نیز بوده است.

در این کتاب علاوه بر آشنایی با انبوهی از اطلاعات تاریخی و اجتماعی، روایت مربوط به زندگی پیامبر و رخدادهای صدر اسلام، با تحلیل‌ها و جمع بندی‌هایی روبرو می‌شویم که در حد خود تازه و بدیع است و می‌تواند خواننده را به تأمل و تفکر وا‌دارد. رودنسون فراوان کوشیده است تا رخدادهای عصر بعثت و روزگار محمد (ص) و به ویژه زندگی پر فراز و نشیب پیامبر خدا را با استفاده از منابع کلاسیک اسلامی به تصویر بکشد. و از زوایای مختلف جامعه‌شناسانه، روان‌شناسانه، تا حدودی مردم شناسانه به تحلیل بنشیند، بدون شک او در این راه تا حد مطلوبی کامیاب نیز بوده است. و درنهایت توانسته است اثری بی‌مانند و مهم در میان آثار مشابه در مغرب زمین پدید آورد. بعضی از اصحاب قلم و برخی از نویسندگان و شعرا که موافقتی با اسلام ندارند، و بخش‌هایی از کتاب محمد را نیز به فارسی ترجمه کرده‌اند، معتقدند که کتاب رودنسون وزین‌ترین و جدی‌ترین و درعین‌حال غیر مغرضانه ترین و شاید محتاطانه‌ترین اثری است که در باره بیوگرافی پیامبر اسلام نوشته شده است،

این اثر به‌رغم همه نقاط قوتی که دارد نمی‌تواند از خطا کاملاً در امان باشد. رودنسون از روایات رایج و غالباً مشهور برای گزارش‌های خود از رویدادها سود می‌جوید بدون این که روایات مطروحه را به‌ویژه در برخی امور بسیار مهم و پرتناقض چندان موردنقد و پالایش علمی قرار دهد. لذا در این بیوگرافی با روایاتی روبرو می‌شویم که احتمالاً واقعی نبوده باشند، ازجمله ماجرای کشتار یهودیان بنی قریضه، و مواردی از این قبیل. روایات و به عبارت دیگر فاکت ها در حقیقت اساس و موارد سخت‌افزاری که یک گزارش یک داستان و یا یک بیوگرافی را تشکیل می‌دهد. و اگر روایات ما را بخصوص آنها که بسیار حساس و مسئله سازند، یک متد تحقیق علمی مورد تائید قرار ندهد و با اماواگر هایی روبرو باشد، بنیان کار بر آب است. این واقعیتی است که خود رودنسون نیز در مقدمه همین کتاب در صفحه ۲۴ به آن می‌پردازد، و می‌نویسد: به هر جهت باید اعتراف کرد که این منابع چندان مطمئن نیستند، و در فاصله‌های زمانی بسیار دور پس از زندگی پیامبر نوشته شده‌اند. قدیمی‌ترین متونی که ما درباره زندگی پیامبر در اختیار داریم به حدود یکصد و بیست و پنج سال پس از درگذشت او برمی‌گردد، ….

درواقع فقط تا حدودی می‌توان به این روایات اعتماد کرد. رودنسون به جعل روایات نیز به عنوان یک مشکل بزرگ کار تحقیقی اشاره می‌کند. اقدام بر آشوبنده ای که به‌قصد تأمین منافع گروهی، خانوادگی، آرمان سیاسی و یا تئوری خاصی صورت می‌گرفته. او می‌پرسد «چگونه می‌توان تشخیص داد چه چیز موثق است و چه چیز ناموثق؟ چه چیز درست و چه چیز غلط است،؟ هیچ معیاری که کاملاً مطمئن شوید وجود ندارد، … هیچ چیز وجود ندارد که ما بتوانیم با اطمینان بگوئیم این اتفاق بدون چون و چرا به دوران پیامبر مربوط می‌شود.»

به هر حال سخن قابل تأمل این است که انبوه روایات و غالباً متناقض موجود در منابع تاریخ، به ناگزیر محتاج نقد و پالایش‌اند، زیرا استفاده آزاد و گشاده دستانه از آنها نه محققانه است نه علمی و نه منصفانه. لذا این بر عهده پژوهشگران منصف مسلمان و غیرمسلمان است که با نقد و سفتن روایات به مثابهی مواد اولیه بیوگرافی‌ها و گزارش‌های تاریخی، در استفاده بهینه از آن بیفزایند. این نیز زیبنده یادآوری است که کتاب محمد اثر ماکسیم رودنسون کاری است معقول و مقبول و تلاش سترگی که می‌توان از یک محقق غربی منصف و همدل انتظار داشت.

توضیح مختصری در معرفی ماکسیم رودنسون در آغاز کتاب آمده است. این مختصر برای خوانندگان فرانسوی بسنده است، اما به نظر می‌رسد برای خوانندگان فارسی زبان به شرح بیش‌تری برای آشنایی با رودنسون نیاز هست. به همین خاطر مقاله‌ای را نیز از خانم سارا شریعتی در ارتباط با معرفی بیش‌تر ماکسیم رودنسون و زوایای اندیشه و تفکر او اضافه کرده‌ام.

اصل کتاب به زبان فرانسه بوده و خانم آن کارتر Ann karter آن را به زبان انگلیسی برگردانده. ترجمه فارسی از متن انگلیسی صورت گرفته است. تمام پرانتزها در متن ترجمه از نویسنده بوده، و اشارات داخل کروشه‌ها همه‌جا از مترجم است. پانویس‌ها و یادداشت‌ها عیناً و به زبان انگلیسی در پایان کتاب آمده است تا امر پیگیری منابع و مراجع از سوی خوانندگان علاقه‌مند را تسهیل کند.

در پایان وظیفه خود می‌دانم که از همه دوستان همدلی که در کار این ترجمه، اعم از مقابله‌ی ترجمه با متن، تایپ و صفحه‌بندی و بازخوانی و تصحیح به من یاری دادند، صمیمانه سپاسگزاری کنم.

شهریور ۱۲۹۱ – تابستان ۱۲ ۲۰

فرهاد مهدوی