زیتون-آرش بهمنی: آیت‌الله خامنه‌ای روند سخنان انتقادی خود پیرامون برجام را هم‌چنان ادامه می‌دهد. رهبر جمهوری‌اسلامی در آخرین سخنان خود تاکید کرد که شش ماه پس از امضای برجام «هیچ تاثیر محسوس و ملموسی هم در وضع معیشت مردم به وجود نیامده»٬ از «مسئولان» انتقاد کرد که درباره رفع تحریم‌ها می‌گویند «به تدریج، یواش یواش دارد درست می‌شود. مگر بحث سرِ یواش یواش بود؟».

آیت‌الله خامنه‌ای از نخستین سخنرانی خود در سال جاری، عموما مواضع انتقادی علیه برجام اتخاذ کرده است. گرچه بخش عمده این انتقادها به غرب و به شکل خاص‌تر، درباره آمریکاست. رهبر ایران البته همواره – و از جمله در سخن‌رانی اخیر – تاکید کرده که «بدعهدی» آمریکا و غرب، برای او غیرمنتظره نبوده گرچه «بعضی‌ها سختشان بود قبول کنند». مرجع ضمیر «بعضی‌‌ها» به نظر می‌رسد برخی از مسئولان دولت روحانی باشند که اکنون «خود مسئولین ما [می‌گویند به آمریکا نمی‌شود اعتماد کرد]».

رهبر جمهوری‌اسلامی همچنین بار دیگر از مخالفت‌اش مذاکره با آمریکا سخن گفت. گفت‌وگوهایی که به عقیده آیت‌الله خامنه‌ای با توجه به تجربه برجام نشان داد «این کار برای ما سم مهلک است». مبارزه با گروه دولت اسلامی (داعش) در عراق و وضعیت سوریه، از جمله مسایل منطقه است که هر دو کشور درگیر آن هستند و در برخی موارد همکاری‌هایی نیز بین آن‌ها وجود داشته است.

رهبر علیه مسئولان
آیت‌الله خامنه‌ای از ابتدای سال جاری مواضع انتقادی درباره برجام اتخاذ کرده است. سخنان عموما انتقادی او درباره برجام، با استقبال مخالفان و منتقدان گفت‌وگوهای هسته‌ای مواجه شده است. رهبر جمهوری‌اسلامی علاوه بر نتیجه گفت‌وگوهای هسته‌ای، از تلاش برای رخ دادن برجام ۲ و۳ در داخل کشور انتقاد کرد. هدفی که از سوی حسن روحانی و نزدیکان او در دولت تکرار شده بود، از جمله در پیام نوروزی سال ۹۵ رئیس‌جمهوری .

 عدم رفع برخی تحریم‌ها و باقی ماندن آن‌ها، باعث شده که منتقدان بر لزوم موضع‌گیری دولت علیه این توافق تاکید کنند

روز دوشنبه و با چند ساعت فاصله از سخنان آیت‌الله خامنه‌ای، حسن روحانی گفت: «اولین چیزی که برجام برای ما آورد عزت بود». رئیس‌جمهوری اضافه کرده بود که «عزت ما در سایه سیاست درست و خرد ورزی است و شعار دادن نمی‌تواند ما را به عزت برساند». روحانی گریزی هم به مساله تحریم‌ها زد و گفت: «پس از برجام به جای دو کشور در برابر ده‌ها کشور دارای حق انتخاب هستیم و می‌توانیم بهترین و ارزان‌ترین و دارای ساده‌ترین شرایط را خریداری کنیم».

بحث رفع تحریم‌ها از جمله مهم‌ترین مسایلی است که منتقدان دولت و برجام به آن اشاره می‌کنند. آیت‌الله خامنه‌ای در سخن‌رانی روز دوشنبه خود اشاره کرده بود که «برجام اصلا برای برداشتن تحریم‌ها بود؛ برای اینکه تحریم‌های ظالمانه برداشته بشود». تحریم‌هایی که به گفته او «برداشته نشده». رهبر جمهوری اسلامی اشاره کرد که «مسئولین، هم به ما می‌گفتند، هم به مردم می‌گفتند که در این مذاکرات، قرار بر این است که وقتی ایران تعهدات خود را انجام می‌دهد، یک‌باره همه‌ی تحریم‌ها برداشته بشود؛ یعنی این مانعی که آمریکا سر راه ملت ایران ظالمانه و خباثت‌آمیز به وجود آورده بود، برداشته بشود؛ خب حالا شش ماه از این موعد گذشته است، برداشته نشده».

چند ماه پیش بود که ولی‌الله سیف، رئیس کل بانک مرکزی، در گفت‌وگویی دستاوردهای برجام را «تقریبا هیچ» توصیف کرده بود. این عبارت به دستاویزی برای منتقدان برجام تبدیل شد که نتیجه گفت‌وگوهای هسته‌ای را «هیچ» بدانند. عدم رفع برخی تحریم‌ها و باقی ماندن آن‌ها، باعث شده که منتقدان بر لزوم موضع‌گیری دولت علیه این توافق تاکید کنند. برخی رسانه‌ها نیز سخنی از سعید جلیلی نقل کردند که یک روزنامه اصلاح‌طلب (آفتاب یزد) شش ماه پیش به نقل از او نوشته بود که تحریم‌ها رفع نمی‌شود و به نقل از ظریف نوشته بود که تحریم‌های غرب علیه ایران رفع خواهد شد. او خواسته بود که حامیان برجام پاسخ دهند که آیا در این مدت تحریم‌ها رفع شده‌اند یا خیر.

آیت‌الله خامنه‌ای از همان آغاز گفت‌وگوهای هسته‌ای چندین بار تاکید کرد که اجازه گفت‌وگو جز درباره مسایل هسته‌ای با آمریکا صادر نکرده و مانع انجام چنین گفت‌وگوهایی خواهد شد.

ماه گذشته عباس عراقچی، معاون وزیر امورخارجه و مذاکره کننده ارشد ایران در گفت‌‌وگوهای هسته‌ای، در سالگرد برجام و در یک برنامه تلویزیونی گفته بود: «اهداف این چالش هسته‌ای به مراتب بزرگ‌تر از برداشته شدن تحریم‌ها بود». عراقچی اضافه کرده بود که «مشکل وجود دارد اما از اول هم قرار نبود تحریم‌های غیر هسته‌ای لغو بشود و حتی در سند ژنو هم نوشته شده تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای».

عراقچی در یک کنفرانس مطبوعاتی هم پیرامون خط قرمزهای مشخص شده از سوی آیت‌الله خامنه‌ای برای گفت‌‌وگوهای هسته‌ای و رعایت آن‌ها، گفته بود: «وزیر امور خارجه در دو سه مورد گزارشی خدمت رهبر معظم انقلاب داد و خط قرمزها جابجا شد، اینگونه نبود که ما سرخود اقدام کرده باشیم».

سم مهلک 
از زمان آغاز دیدارها میان محمدجواد ظریف و جان کری، وزرای امورخارجه ایران و آمریکا، همواره بحث مطرح شدن مسایل دیگری به جز موارد مربوط به برنامه هسته‌ای ایران، وجود داشت. ظهور داعش در منطقه و درگیری‌ها در سوریه، از جملله این مسایل بود. در این میان چندین بار اخباری غیررسمی درباره همکاری ایران و آمریکا درباره مسایل منطقه منتشر شد.

با این حال آیت‌الله خامنه‌ای از همان آغاز گفت‌وگوهای هسته‌ای چندین بار تاکید کرد که اجازه گفت‌وگو جز درباره مسایل هسته‌ای با آمریکا صادر نکرده و مانع انجام چنین گفت‌وگوهایی خواهد شد. رهبر جمهوری اسلامی هم‌زمان با برگزاری کنفرانسی درباره آینده سوریه، که ایران هم در آن حضور داشت، از برگزاری چنین کنفرانس‌هایی انتقاد کرده بود. او اکنون نیز بار دیگر تاکید کرده که مذاکره با آمریکا برای ایران هم‌چون سمی مهلک است. به گفته او «آمریکایی‌ها امروز… وعده می‌دهند، عمل نمی‌کنند، تخلف می‌کنند. امتیاز نقد را می‌گیرند، امتیاز نسیه را نمی‌دهند؛ وضع آمریکا این است. خب، پس به دیگران نباید اعتماد کرد».

برخی منتقدان اصول‌گرای برجام، بر این عقیده‌اند که مراد دولت روحانی از برجام ۲ و ۳ علاوه بر مسایل داخلی، به موضع‌گیری‌های ایران در منطقه مربوط می‌شود. اختلاف‌هایی که در عراق، سوریه و درگیری فلسطین و اسراییل میان ایرانن و غرب وجود دارد. برخی تغییر چند ماه پیش حسین امیرعبداللهیان، معاون وزیر امورخارجه، را که گفته می‌شد به نیروهای اصول‌گرا نزدیک است، به دلیل همین اختلاف‌نظر میان وزارت خارجه و نهادهای نزدیک به آیت‌الله خامنه‌ای درباره مسایل منطقه مربوط می‌دانند. تغییری که به عقیده اصول‌گرایان «در راستای برجام ۲ (برجام منطقه ای)» بود.