تاملی کوتاه در لغو مجازات اعدام

اعدام نا به هنگام بیست نفر از زندانیان کرد اهل سنت، آن هم بدون طی شدن رویه دادرسی عادلانه، بحث در مورد ناعادلانه بودن مجازات اعدام را در سیستم قضایی ایران دوباره داغ کرده است. اهل نظر می‌دانند که در ادبیات فلسفه سیاسی استدلال‌های مختلفی در مورد لغو اعدام شده است. در این نوشتار بر آنم تاملی مقدماتی در باب برخی استدلال‌های مرتبط برای لغو اعدام در شرایط ایران داشته باشم.

استدلال حقوق طبیعی

یکی از استدلال‌های رایج در مورد لغو مجازات اعدام، استدلال مبتنی بر حقوق طبیعی[۱] است. طبق این استدلال، اعدام نشدن حق طبیعی همه انسان‌ها و از جمله مجرمان و گناهکاران است. نظریه حقوق طبیعی در اروپا ریشه در الهیات طبیعی مسیحی و اندیشه‌های فلاسفه‌ای چون توماس آکویناس دارد، ولی می‌توان معادل‌هایی نیز برای آن در درون سنت اسلامی با استناد به نظریه حسن و قبح ذاتی متکلمان معتزلی و شیعی بنا کرد.[۲] استدلال حقوق طبیعی علیه اعدام به رغم برخی جذابیت‌هایش در بادی امر خالی از مشکل نیست، چون تفاوت بنیادین موضع بشر ماقبل مدرن و  مدرن در مورد اعدام را توضیح نمی‌دهد. به بیان دیگر، اگر چنان‌که مدافعان حقوق طبیعی می‌گویند، اعدام نشدن حق طبیعی همه مجرمان است، چرا تا قبل از دوران روشنگری و حتی بعدتر، مجازات اعدام این همه در عالم رواج داشت؟ یکی از ویژگی‌های یک حق طبیعی باید آن باشد که در وجدان بسیاری انسان‌ها به راحتی قابل دسترسی باشد، ولی اگر چنین است چرا تا قبل از نیمه دوم قرن بیستم حق مصونیت از اعدام در وجدان انسان‌ها این همه مغفول بود؟ با در نظر گرفتن این نکات به نظر می‌رسد برای مخالفت با اعدام باید به استدلال‌هایی قوی‌تر از استدلال حق طبیعی توسل جست؛ یعنی استدلال‌هایی فایده‌گرایانه[۳] که در آنها به تجارب تاریخی انسان‌ها و فرهنگ‌ها هم التفات می‌شود.

بازگشت‌ناپذیر بودن نتیجه اعدام: مثال از ترکیه و ایران

در ترکیه از سال ۱۹۸۴ در عمل و از ۲۰۰۴ به دنبال اصلاحات پیرو قوانین اتحادیه اروپا در قوانین جزایی، مجازات اعدام لغو شده است.[۴] با این حال در روزهای پس از کودتای نافرجام ۱۵ ژوییه برخی طرفداران حزب عدالت و توسعه حاکم، خواستار بازگشت حکم اعدام برای مجازات عاملین کودتا هستند و رئیس جمهور اردوغان هم دیروز در گردهمایی دموکراسی و شهدا در میدان ینی قاپی دوباره تاکید کرد که اگر مردم بخواهند، دولت از طریق مجلس بازگشت مجازات اعدام را مورد بررسی قرار خواهد داد.[۵] فرض کنیم اعدام در ترکیه لغو نشده بود. اگر همان روند شتاب‌زده‌ای که با توجه به وضعیت فوق‌العاده ـ به عنوان نمونه در مورد بسته شدن ۱۵ دانشگاه در هفته پس از کودتا[۶] ـ رخ می‌داد، آیا غیرممکن بود که با این صحنه مواجه شویم که دادگاه‌هایی شتاب‌زده تشکیل شوند و برخی متهمان بدون طی دادرسی عادلانه و به جرم کودتاچی بودن اعدام شوند؟ در مورد تمام مجازات‌هایی که پس از کودتا اتفاق افتاده همچون اخراج از کار یا دستگیری … امکان بازنگری و اعاده حیثیت پس از وضعیت فوق‌العاده و در دوران آرامش وجود دارد؛ ولی اگر کسی به ناحق اعدام شود، آیا ممکن است حقش را برگرداند؟

در مورد اعدام بیست نفر زندانی سنی کرد، بسیاری فعالین حقوق بشر معتقدند روند دادرسی عادلانه طی نشده[۷] و برخی متهمان چون شهرام احمدی بر اساس قوانین موجود جمهوری اسلامی هم شایسته اعدام نبودند. به طریق مشابه، در عادلانه بودن اعدام شهرام امیری به جرم جاسوسی هم تردید هست.[۸]  اگر فردا روزی اثبات شود این افراد و بسیاری دیگر که تاکنون در جمهوری اسلامی اعدام شده‌اند جرم‌شان در حد اعدام نبوده، آیا امکان بازگشت هست؟ آیا می‌توان آنها را زنده و حق‌شان را اعاده کرد؟

تاثیر در گذار به دموکراسی

نهایتاً آن‌که یکی از مهم‌ترین نتایج لغو مجازات اعدام در کشوری چون ایران، تسهیل گذار به دموکراسی است. به نظر می‌رسد در کشوری چون ایران اصلاح قانون اساسی و گذار به دموکراسی ساختاری بسیار آسان‌تر از وضعی صورت می‌گیرد که در آن هنوز احتمال اعدام مخالفان وجود دارد. در هر گذار به دموکراسی باید طرفداران نظام حاکم نیز به نوعی به گذار تن دهند و اجماع در مورد  لغو اعدام این امکان را فراهم می‌کند که ایشان مطمئن باشند هر مجازاتی هم که پس از خلع از قدرت ممکن است دچارش شوند، اعدام نخواهد بود. لغو اعدام، تضمینی برای امکان همکاری اجتماعی ولو حداقلی میان گروه‌های متخاصم در دوران‌های گذار را فراهم می‌کند. در نقطه مقابل، جواز اعدام در جوامع بسیار چند قطبی چون ایران، تار و پود همان همکاری اجتماعی حداقلی را نیز نابود و پدیده گذار را بسیار دشوارتر می‌کند. لغو اعدام یکی از مبانی گذار به دموکراسی در ایران است.

 گفت‌وگوی حقوق بشری با غرب برای لغو اعدام؟

صادق لاریجانی رییس قوه قضاییه جمهوری اسلامی، اخیرا در صحبت‌هایی متفاوت و امیدوار کننده در مراسم اعطای سومین جایزه حقوق بشر اسلامی از آمادگی نظام برای گفت‌وگوی حقوق بشری با غرب سخن گفته و حتی از گشوده شدن باب مباحث نظری در مورد فلسفه حقوق بشر در ایران هم به نوعی استقبال کرده است.[۹] این رویکرد را باید به فال نیک گرفت؛ ولی اگر آقای لاریجانی در مورد گفت‌وگوی حقوق بشری با غرب جدی است، محک آن می‌تواند آغاز گفت‌وگو در مورد رفع مجازات اعدام باشد. آیا جمهوری اسلامی حاضر است به این جسارت تن دهد، یا گفت‌وگوی حقوق بشری شعاری بیش نبوده است؟ باید منتظر ماند.