بازی قدر‌ت‌های منطقه‌ای با کارت داعش

زیتون-علی مهتدی: از ابتدای تابستان ۲۰۱۴ و با گذشت نزدیک به یک سال و نیم، گروه داعش با ظهور و بسط گستره‌ی حکمرانی خود به بخش‌های زیادی از عراق و سوریه و همچنین تصرف قسمت‌هایی از خاک لیبی و نیجریه، عملا به یک چالش جهانی تبدیل شده است.
هر چند در ابتدای ظهور و بروز داعش به نظر نمی‌رسید نفوذ آن از منطقه‌ای محدود در عراق تجاوز کند؛ ولی با دسترسی این گروه به منابع نفتی، تبلیغات گسترده و جذب نیرو از کشوهای مختلف از جمله کشورهای اروپایی و در قدم بعدی، ایجاد رعب و وحشت با توسل به انتشار ویدیوها از صحنه‌های اعدام و سربریدن در کنار عملیات تروریستی در شهرهای مهم جهان مثل پاریس باعث شد تا سیاست‌های بسیاری از کشورهای تاثیرگذار در منطقه تغییر کند.
مبارزه با داعش به خصوص پس از حملات سازماندهی‌شده این گروه به پاریس، تبدیل به نیازی جهانی شد که از دل آن ائتلافی شامل چهل کشور به رهبری آمریکا بیرون آمد که در حال حاضر ماه‌هاست مشغول بمباران هوایی مواضع داعش در سوریه و عراق است.
به موازات آن، دیگر بازیگران منطقه‌ای مثل ایران،‌ ترکیه و عربستان نیز تحت عنوان مبارزه با داعش، تغییراتی در سیاست‌های خود داده و به فراخور طرح و برنامه‌های خود، منطقه و روشی را برای مبارزه با این گروه تعیین کردند.
اگر چه پیش از بروز داعش به عنوان یک تهدید منطقه‌ای و چه بسا جهانی، کشمکش منطقه‌ای مانند گذشته ادامه داشت، اما پدیده داعش لاجرم باعث تغییر برنامه‌های سیاسی کشورهای مختلف در منطقه شد؛ تغییری که از دل آن، ائتلاف‌های متعددی بروز یافته که لزوما در اهداف خود همگرایی ندارند.

عربستان ابتدا با تشکیل یک ائتلاف عربی به جنگ حوثی‌ها در یمن رفته و اکنون به دنبال آن است تا کشورهای عربی را به سمت ائتلافی با ترکیه بکشاند تا در خاک سوریه با داعش مبارزه کنند.

عمر عبدالستار پژوهش‌گر و عضو سابق پارلمان عراق در مورد دلایل ظهور داعش و تغییری که در منطقه ظرف سالیان اخیر ایجاد شده، می‌گوید: «از زمانی که انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ به پیروزی رسید، منطقه خاورمیانه با روند از بین رفتن تدریجی سلطه دولت‌ها مواجه شده است. ظرف این سال‌ها حزب‌الله در لبنان (۱۹۸۰)، حماس در فلسطین (۱۹۸۷)، تحولات کردستان عراق (۱۹۹۱)، القاعده (۲۰۰۱)، داعش (۲۰۱۴) و حوثی‌های یمن (۲۰۱۴) ظاهر شدند تا بدین ترتیب کشورهای منطقه از دولت‌های مستقلی که یکصد سال قبل طراحی شده بودند، خارج شده شاهد تشکیل دولت‌هایی در دل دولت اصلی باشند که هر کدام ضریب نفوذ بیشتری نسبت به دولت‌های اصلی و قانونی دارند. منطقه خاورمیانه به سرزمین جنگ سرد و نیابتی میان بازیگران اصلی تبدیل شد و بدین ترتیب گروه‌هایی مثل داعش یا القاعده توانستند از خلأ موجود نهایت استفاده را برده و نفوذ خود را خیلی سریع‌تر از حد تصور گسترش دهند».

کشورهای عربی خلیج فارس و ترکیه
با این‌که داعش حضور مستقیمی در کشورهای عربی خلیج فارس نداشته و نزدیک‌ترین مکان فعالیت این گروه به کشورهای خلیج فارس، عراق محسوب می‌شود؛ اما قدرت‌گیری داعش باعث شده تا سیاست‌های کشورهای عربی به کلی تغییر کند. این تغییر سیاست، عمدتا به سود عربستان تمام شده به طوری که این کشور رسما رهبری کشورهای عربی را در قالب ائتلاف‌های مختلف بر عهده گرفته است.
مرکز پژوهش‌های عربی در گزارشی، خطرات داعش برای کشورهای عربی خلیج فارس را برشمرده است:
۱ـ ترس از تجزیه عراق
۲ـ نگرانی از افزایش نفوذ مستقیم ایران در عراق
۳ـ گسترش نفوذ داعش به یکی از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس
۴ـ گسترش تفکر جهادی و شروع عملیات تروریستی مختلف در کشورهای منطقه که این روند به خصوص در سوریه، عراق و افغانستان قابل مشاهده است.
به نوشته‌ی عبدالباری عطوان تحلیل‌گر برجسته عربی، عاملی که باعث می‌شود کشورهای عربی نتوانند موضع و استراتژی واحدی برای مبارزه با داعش در پیش بگیرند به تفاوت سیاست‌های آنها و تلاش‌شان برای بهره‌برداری فردی از وضعیت آشفته منطقه باز می‌گردد: «دو عامل اساسی باعث شده تا کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نتوانند سیاست‌های خود را متناسب با شرایط منطقه تغییر دهند. نخست منافع ملی کشورها که در راستای هم قرار ندارد و دوم، توازن منطقه‌ای و تاثیر آن بر کشورها و سیاست‌هایی که در پی می‌گیرند. عراق در این سال‌ها عملا به عرصه جنگ نیابتی تبدیل شده و کشورهای منطقه در نبرد با داعش، گوشه چشمی نیز به منافع شخصی خود در این جنگ نیابتی دارند».

در نتیجه این آشفتگی در سیاست‌ها، عربستان ابتدا با تشکیل یک ائتلاف عربی به جنگ حوثی‌ها در یمن رفته و اکنون به دنبال آن است تا کشورهای عربی را به سمت ائتلافی با ترکیه بکشاند تا در خاک سوریه با داعش مبارزه کنند.
ترکیه به نوبه خود از ابتدای جنگ در سوریه علیه بشار اسد موضع گرفته و در عین حال کشمکش آنکارا با اتحادیه اروپا و عضویت این کشور در ناتو باعث شده تا سوریه برایش تبدیل به عرصه‌ای برای گسترش نفوذ سنتی‌اش در ساحل مدیترانه شود که از زمان سقوط امپراتوری عثمانی،‌ از دست داده بود.

نظام بشار اسد مشتری اقتصادی داعش است و زمینه‌های فعالیت این گروه در خاک خود را فراهم کرد و در مقابل داعش سعی دارد نشان دهد که دولت سوریه مشغول مبارزه با این گروه است

تغییر بارزی که در سیاست‌های ترکیه به خاطر حضور داعش ایجاد شده، فاصله گرفتن بیش از پیش این کشور از ایران و تمایلش به عربستان و متحدانش است. روند این نزدیکی اکنون به جایی رسیده که ترکیه در پایگاه نظامی اینجرلیک میزبان جنگنده‌های عربستان است که قرار است به زودی عملیات خود را زیر چتر نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا در سوریه شروع کنند.
تغییر سیاست‌های ترکیه و احتمال ورود نیروی زمینی عربستان به سوریه باعث شده تا ایران در برابر این جبهه متحد جدید به شدت واکنش نشان دهد، به طوری که مسوولان مختلف ایرانی در اظهارات خود به صراحت این اقدام را مترادف با آغاز جنگ منطقه‌ای گسترده توصیف کرده‌اند.
سوریه
نظام سوریه که پنج سال است با جنگ داخلی تمام عیاری مواجه است و خود نیز یک طرف آن محسوب می‌شود، از ظهور داعش به نوعی برای ساکت کردن مخالفان خود در داخل و خارج بهره‌برداری کرده است.
مرکز کارنگی در گزارشی پیرامون تغییر سیاست‌های سوریه پس از قدرت‌گیری داعش در عراق آورده است: «رابطه بین دولت سوریه و گروه داعش بسیار پراگماتیک است. نظام بشار اسد مشتری اقتصادی داعش است و زمینه‌های فعالیت این گروه در خاک خود را فراهم کرد و در مقابل داعش سعی دارد نشان دهد که دولت سوریه مشغول مبارزه با این گروه است، در حالی که حملات ارتش سوریه بر گروه‌های مخالف دولت مرکزی این کشور متمرکز شده است. داعش در سوریه مناطقی را تحت کنترل خود درآورده که بازپس‌گیری آنها در اولویت دولت اسد قرار ندارد. اسد این گونه گمان می‌کرد که ظهور داعش و تصرف برخی مناطق سوریه توسط این گروه باعث می‌شود تا داعش در این مناطق با گروه‌های مخالف دولت مثل جبهه نصرت درگیر شده و در نتیجه تمامی دشمنان اسد تضعیف شوند».
بشار اسد همچنین در سخنرانی‌های متعدد خود از زمان قدرت‌گیری داعش بارها خطاب به کشورهای غربی تاکید کرده است که سقوط او در سوریه و از بین رفتن حکومت مرکزی عملا باعث می‌شود تا تندروهایی مثل داعش قدرت بگیرند. همین عامل باعث شده تا کشورهای غربی از نگرانی قدرت‌گیری بیش از پیش گروه‌های تندرو در مرزهای اسراییل، رو به سمت مذاکره غیر مستقیم با دولت اسد در مبارزه با داعش بیاورند.
ایران
جمهوری اسلامی ایران با ظهور داعش توانسته سرانجام خود را به عنوان بازیگری منطقه‌ای و وزنه‌ای موثر برای غرب تبدیل کند. از جمله بارزترین تغییراتی که در سیاست ایران در نسبت با کشورهای غربی و در راس آنها آمریکا بروز کرد، همکاری ایران و مشخصا سپاه پاسداران در روند مبارزه با داعش در خاک عراق بود.
 با این حال در سوریه شرایط با عراق تفاوت دارد و اولویت ایران به هیچ وجه مبارزه با گروه داعش نیست٬ بلکه این حفظ حکومت مرکزی سوریه به رهبری بشار اسد است که در صدر اهداف سیاست منطقه‌ای ایران قرار دارد.
پایگاه میدل‌ایست آنلاین در مورد تاثیر داعش بر ایران نوشت: «برخی تحلیل‌گران بر این باور هستند که ائتلافی نانوشته بین ایران و سوریه از یک طرف و داعش از طرف دیگر وجود دارد و همین عامل است که باعث شده گروه داعش دست به هیچ اقدام مستقیمی علیه ایران نزده و با دولت سوریه نیز در رقه و حلب درگیر نشود؛ با این حال چنین تصوراتی ظرف مدت اخیر کم‌رنگ‌تر از قبل شده چرا که داعش عملا در برخی نقاط مثل حمص و دیرالزور مشغول نبرد رو در رو با سوریه و متحدانش یعنی ایران و حزب‌الله است».
به نظر می‌رسد، داعش و تحرک جهانی برای مبارزه مستقیم با آن به زودی سیاست‌های کشورهای منطقه را شفاف‌تر از قبل کرده و رویارویی آنها را از شکل نیابتی به رویارویی مستقیم ترجیحا در خاک سوریه تبدیل می‌کند.