زیتون-مهران زند: مدتی است که یک مهمان ناخوانده وارد جنگل‌های شمال ایران شده است. نوعی شب‌پره با نام علمی Cydalima perspectalis که آفتی برای درختان شمشاد است و لاروهای آن از برگ درختان شمشاد تغذیه می‌کنند.

سازمان جنگل‌ها در تصمیم عجیبی سمپاشی گسترده جنگل‌های طبیعی را برای نابودی این شب‌پره آغاز کرده است. مقامات این سازمان از نداشتن هزینه کافی و همکاری نکردن دستگاه‌های دیگر گلایه می‌کنند و خطرات این افت را در سطح یک بحران ملی بالا برده‌اند.

دکتر حسین رجایی که از حشره‌شناسان  شناخته شده  در دنیاست و با کشف خانواده جدیدی از شب‌پره‌ها طبقه‌بندی علمی این حشرات را اصلاح کرده در مطلب کوتاهی در روزنامه همشهری توضیح داده که سمپاشی جنگل‌های طبیعی برای مبارزه با این آفت تا چه حد خطرناک و بی‌منطق است. در آلمان اولین کشوری که این آفت در آن شایع شد و در ابتدا به شدت به جنگل‌هایش اسیب زد یک قطره سم نیز برای مبارزه با آن استفاده نشد و در سال‌های بعد به طور طبیعی جمعیت آن به تعادل رسید.

شب‌پره شمشاد از کجا آمد؟
ایران اولین کشوری نیست که با این آفت روبرو می‌شود. این شب‌پره بومی شرق آسیاست و از طریق تجارت گیاهان زینتی وارد کشورهای اروپایی شده و شناخت کافی از خطرات آن وجود دارد. ورود این شب‌پره به آلمان در سال ۲۰۰۶ گزارش شد و تا سال ۲۰۱۱ وارد ترکیه شده و یک سال بعد در قفقاز روسیه هم گزارش شد.

شب‌پره شمشاد گونه‌ای برگ‌خوار است و به ساقه و ریشه شمشاد آسیبی نمی‌زند.آ اندام‌های حیاتی شمشاد مثل درختان دیگر در ریشه و ساقه آن است. از بین رفتن تمام برگها هم موجب مرگ درخت نخواهد شد و بهار سال آینده دوباره شمشادها جوانه زده و صاحب برگ می‌شوند. ضمن اینکه این حشره فقط آفت سه گونه شمشاد است و از برگ گیاهان دیگر تغذیه نمی‌کند.

محیط زیست همیشه با کارهایی که انسان انجام داده تخریب شده و هیچ‌وقت از انجام ندادن کاری اسیب نمی‌بیند

شب‌پره‌ها دشمنان طبیعی متعددی دارند. از حیواناتی چون خرس و گراز گرفته تا انواعی از حشرات و خزندگان و عنکبوت‌ها شکارچی لاروها یا حشرات بالغ هستند. طعمه اصلی خفاش‌ها هم همین شب‌پره‌ها هستند اما موثرترین دشمن طبیعی آن‌ها زنبورهای بدون عسل هستند. این زنبورها زندگی انگلی دارند و با نیش زدن لارو شب‌پره‌ها در داخل بدن آن تخم‌گذاری می‌کنند و نوزاد زنبور در بدن لارو رشد کرده و آن را می‌کشد. زنبورهای بدون عسل دشمن طبیعی اصلی بسیاری از آفت‌های مهم کشاورزی و باغی هستند و جمعیت این نوع حشرات را در طبیعت به تعادل می‌رسانند. برای کنترل بیولوژیکی آفت در مزارع کشاورزی و باغ‌ها هم از همین زنبورها استفاده می‌شود.

سموم حشره‌کش این زنبورها را هم از بین می‌برد و سایر حشراتی که بقیه گیاهان و جانوران برای بقا نیازمند آن‌ها هستند و در سال‌های بعد تعادل جمعیتی حشرات بر هم می‌خورد.
مدیریت طبیعت آزاد با مدیریت یک باغ یا مزرعه کشاورزی متفاوت است. طبیعت با تنوع زیستی و همزیستی‌های بین گونه‌های مختلف به کار خود ادامه می‌دهد و ما نمی‌توانیم حشرات را برای نجات درختان از بین ببریم چون تولید مثل خود این درختان وابسته به وجود حشرات است.

این را هم بایستی در نظر داشت که ساخت و استفاده از این سموم حشره‌کش هزینه دارد و در هر حال وارد آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود و آنگاه نه تنها گیاهان و جانوران بلکه انسان‌ها هم از اثرات منفی این سموم بهره‌مند می‌‌شوند.
شب‌پره شمشاد بهانه ای برای دریافت بودجه
اظهارات مسئولان منابع طبیعی و گیاه‌پزشکی کشور برای درخواست هزینه و دعوت به سمپاشی گسترده به گونه‌ای است که گویی اگر بودجه سمپاشی تامین نشود تا چند سال آینده درختی در ایران باقی نخواهد ماند و تمام مردم در خطر هستند.
یزدانفر آهنگران از مسئولان سازمان جنگل‌های کشور می‌گوید:« این آفت حیات روستاییان و شهرنشینان را نیز تهدید می‌کند زیرا می‌تواند به باغ‌های شهروندان و پارک‌های شهری نیز نفوذ و انتقال یابد. بنابراین باید همه بخش‌های اجرایی درگیر مقابله با این آفت بشوند و به صورت هماهنگ برای مقابله با آن ورود کنند.»
یکی دیگر از معاونین سازمان جنگل‌ها و مراتع اعلام می‌کند که سازمان پدافند غیرعامل باید فرضیه ورود این شب‌پره با بیوتروریسم را بررسی کند.

رییس یک دانشکده منابع طبیعی بعد از گلایه فراوان از نداشتن هزینه و محدود بودن سمپاشی به دلیل نبودن پول کافی می‌گوید بدون سمپاشی دو سال دیگر شمشادی باقی نخواهد ماند!

بجز سمپاشی راه دیگری برای مقابله با این افت وجود دارد؟

با توجه به اینکه این آفت در کشورهای مختلفی مساله‌ساز شده راه‌های مختلفی برای مقابله با آن بررسی شده که آنها هم مشکلات خاص خودشان را به همراه دارند:

۱-نوعی باکتری به نام Bacillus thuringiensis سمی را ایجاد می‌کند که برای حشرات کشنده است. اما این سم هم برای تمام حشرات کشنده است و همان مشکلات سمپاشی را به همراه دارد.
۲.تله‌های فرومون برای جذب شب‌پره‌های نر. این تله‌ها فرومون جنس ماده را منتشر کرده و حشره نر را به سمت خود می‌کشاند. این تله‌ها بسیار انتخابی عمل می‌کنند و سایر گونه‌های شب پره جذب آن نمی‌شوند اما هزینه بالای این روش٬ استفاده از آن را محدود می‌کند.
۳.رهاسازی دشمنان طبیعی این شب‌پره مثل زنبورهای بدون عسل. این کار هم بدون خطر نیست. این زنبورها دشمن زنبورهای عسل هستند و به واحدهای زنبورداری خسارت می‌زنند. وارد کردن یک گونه به محیط طبیعی جدید ممکن است خطراتی را ایجاد کند که برخی از آن‌ها قابل پیش‌بینی نیستند. تجربیات ناموفق زیادی در این زمینه وجود دارد.

اشتباهی که در برخورد با این آفت می‌شود ریشه در تصور اشتباه ما از سلامتی محیط زیست دارد. اینکه مردم از مسئولان انتظار دارند فورا برای از بین بردن یک افت کاری انجام دهند و آن‌ها هم به سراغ ساده‌ترین راه یعنی سمپاشی می‌روند بر مبنای این تصور است که ما برای حل مشکلات طبیعت باید کاری انجام دهیم.

در حالی که درست برعکس برای حفاظت از طبیعت باید بدانیم که چه کارهایی را نباید انجام دهیم. محیط زیست همیشه با کارهایی که انسان انجام داده تخریب شده و هیچ‌وقت از انجام ندادن کاری اسیب نمی‌بیند.
متخصصان حشره‌شناسی شب‌پره شمشاد را خطر بزرگ و حادی نمی‌دانند و این بر مبنای تجربه‌ای است که در کشورهای دیگر به دنیا دست آمده. اما حتی اگر این شب‌پره واقعا یک خطر بزرگ برای جنگل‌های شمشاد کشور باشد، راه مقابله با آن از تحقیق و بررسی در مورد مشخصات بوم‌شناختی و رفتاری آن آغاز می‌شود. پاسخ به سوالاتی مثل اینکه آنها برای تولید مثل چه شرایطی نیاز دارند؟ دقیقا کدام گونه‌ها دشمنان طبیعی موثری برای آنها هستند؟ چرا در بعضی نقاط جمعیت این حشره زیاد شده و آسیب عمده‌ای وارد کرده اما به برخی جنگل‌ها وارد نشده؟
استفاده از تحقیقات و تجربیات کشورهای دیگر هم لازم است اما کافی نیست. گونه‌ها با تغییر محل زندگی خود تغییراتی در جهت سازگاری با محیط جدید می‌دهند (فرایند acclimation) و شرایط هر منطقه با نقاط دیگر تفاوت‌هایی دارد. دانشی که در روند تحقیق به دست می‌اید خودبخود مشخص می‌کند که چه کارهایی را برای حل این مشکل باید انجام داد و از چه کارهایی باید پرهیز کرد.