جنبش‌های اجتماعی و دمکراتیزاسیون

زیتون-سید مهدی خدایی: اگر چه بیش از نیم قرن از بحث درباره چیستی و چرایی جنبشهای اجتماعی می ّ گذرد، اما ادبیاتی که در این زمینه طی دهه اخیر در ایران منتشر شده بیش از همه آنچه هست که در گذشته در اختیار علاقمندان قرار داده شده است. در واقع همانطور که متناسب با فرایند تحولات سیاسی – اجتماعی و اقتصادی در غرب نیاز به شناخت پدیده‌های اجتماعی از جمله جنبش‌ها بسط و گسترش یافت، در ایران نیز فراتر از نیازهای صرفاً علمی و دانشگاهی، تمایل برای شناخت جنبش‌های اجتماعی به میزان قابل توجهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با عمق و گستردگی بسیار بیشتری در دو دهه اخیر و با احساس نیاز واقعی بسیار جدی‌تری طی دهه اخیر فراگیر شد.

در کتاب «جنبش‌های اجتماعی و دمکراتیزاسیون» که به کوشش دکتر سعید مدنی قهفرخی و با مشارکت جمعی از علاقمندان به مباحث جنبش‌های اجتماعی تدوین و از سوی نشر روزنه به بازار کتاب آمده، تلاش شده به این نیاز وسئوالات بی شمار درباره جنبش‌های اجتماعی پاسخ داده شود.

این کتاب شامل ترجمه ۱۲ مقاله منتخب است. بنا و معیار در انتخاب مجموعه مقالات، پاسخ به سئوالات و ابهامات پیرامون تحولات جاری در ایران است و گشایش راهی و روشن کردن چشم اندازی. مسایل مورد بحث در لابلای مقالات، مباحث دورانی ما است که در حدفاصل گذشته و آینده نوسان دارد، از گذشته می‌آموزد، امروز را تجربه و تفسیر می‌کند و آینده را می‌سازد. گودوین و جاسپر (۲۰۰۳ Goodwin & Josper) که بخشی از مقالات از کتاب آنان انتخاب شده، دغدغه‌های مورد اشاره را در پاسخ به سئوال درباره چرایی مطالعه جنبش‌های اجتماعی اینگونه مورد بحث قرار داده‌اند:
چرا جنبش‌های اجتماعی مطالعه می‌شوند؟ اول اینکه شما ممکن است علاقمند به مطالعه جنبشهای اجتماعی به خاطر خودتان باشید، زیرا، این جنبشها بخش مشترک و مهمی از دنیای پیرامون شما هستند. ممکن است به سادگی تمایل داشته باشید فقط نظرات معترضان به وضع موجود را دریابید، بخصوص وقتی به نظر برسد آنها طالب چیزهایی هستند که برای شما مطلوب و خوشایند نیست. چرا برخی مردم تصور می‌کنند حیوانات هم حقوقی دارند؟ یا چرا دیگران سازمان ملل را یک توطئه گر نابکار می‌دانند؟ فهم جنبشهای اجتماعی راهی مناسب برای درک تفاوت‌ها در جامعه بشری است. اما دلایل دیگری نیز برای مطالعه جنبش‌های اجتماعی وجود دارد که پنجره‌ها را به سوی ابعاد دیگری از زندگی اجتماعی می‌گشاید. شما ممکن است به مطالعه جنبش‌های اجتماعی علاقمند شوید، زیرا علاقمند به مباحث سیاسی هستید، چرا که جنبش‌ها منبع اصلی کشمکش و تغییر سیاسی هستند. جنبش‌ها معمولاً اولین مفصل برای پیوند با عقاید و موضوعات سیاسی جدید هستند. وقتی مردم ًبا برخی مشکلات اجتماعی مواجه شوند، خواستار حل آن‌ها می‌شوند و عموماً از طریق جنبش‌های اجتماعی برای حل آن مشکلات فشار وارد می‌کنند. احزاب سیاسی و رهبرانشان به ندرت از این مسایل می‌پرسند یا موضوعات جدید را مطرح می‌کنند. مجموعه‌های بوروکراتیک و سیاستمداران بیشتر روزمرگی می‌کنند. معمولاً این جنبش‌های اجتماعی هستند که بیرون از نظام سیاسی برای شناخت نگرانی‌ها و خواست‌های جدید به نظامها فشار وارد می‌کنند. شما همچنین ممکن است جنبش‌های اجتماعی را به دلیل آنکه علاقمند به کنش‌های انسانی به طور عام و یا نظریه اجتماعی به طور خاص هستید، مورد مطالعه قرار دهید. صاحبنظران در زمینه جنبش‌های اجتماعی سئوال می‌کنند که چرا و چگونه مردم این اقدامات را انجام می ً دهند؟ خصوصاً چرا آنها با هم این کنش‌ها را دارند؟ این موضوع همچنین سئوالی است که جامعه شناسی را به طور عام و نظریه اجتماعی را به طور خاص به پیش می‌برد. جنبش‌های اجتماعی بحث مشهور هابز را در خصوص امر اجتماعی مطرح می‌کنند که چرا مردم با یکدیگر همکاری می‌کنند در حالی که ممکن است آنها بسیاری از منافعشان را از طریق فعالیت خودمحورانه یا به تنهایی تأمین کنند؟ مطالعه جنبشهای اجتماعی مسایل اجرایی دیگری را نیز مطرح می‌کند. اگر می‌توانیم دریابیم که چرا مردم در جنبش‌های اجتماعی مشارکت داوطلبانه می‌کنند، قادریم چرایی مشارکت آنها به طور عام را هم بفهمیم. کنش سیاسی انگاره‌ای از کنش اجتماعی است که نوری را بر کنش در دیگر سپهرهای زندگی می‌تاباند. جنبش‌ها به قلب انگیزه انسانی وارد می‌شوند. برای مثال آیا مردم به خاطر حداکثر منافع مادی فعالیت می‌کنند؟ آیا آنها در آیین‌ها با بیان باورهایشان درباره دنیا تخلیه می‌شوند یا جایگاهشان را در دنیای پیرامونشان دگرباره تأیید می‌کنند؟ توازن بین کنش ابزاری و کنش نمادین چیست؟ توازن بین کنش خودمحورانه و کنش ایثارگرانه چیست؟ شما همچنین اگر علاقمند به تغییر اجتماعی باشید، از مطالعه جنبش‌های اجتماعی بهره مند می‌شوید. ممکن است علاقه به مطالعه جنبش‌ها نظری باشد یعنی پاسخ به ین سئوال که چرا تغییر رخ می‌دهد، یا ممکن است این علاقه عملی باشد یعنی جستجوی راههایی برای پیشگیری یا پیشبرد تغییر. جنبش‌های اجتماعی یکی از منابع تغییر اجتماعی هستند. دیگر منابع عبارت‌اند از سازمان‌های رسمی، بخصوص بنگاه‌ها که بیشترین منابع را ایجاد می‌کنند؛ بنگاه‌ها تکنولوژی‌های جدیدی پدید می‌آورند که روشهای کار و تعامل ما را تغییر می‌دهند. بنگاه‌ها همیشه راه‌های جدید برای کسب منافع از کارکنانشان را پدید می‌آورند و محصولات جدید را برای عرضه تولید می ً کنند. این تغییرات عموماً روش‌های زندگی مردم را مختل میک نند: ساز و کارهای جدید مردم را وادار به کار سخت‌تر می‌کنند یا زمینهایی را که نزدیک مدارس هستند آلوده می‌کنند. مردم در برابر این تغییرات واکنش نشان می‌دهند و از طریق انواع جنبش اجتماعی در برابر آنها ایستادگی می‌کنند. اما در حالی که سازمانهای رسمی منبع اصلی تغییر تکنولوژیک هستند، آن‌ها منبع تغییر در ارزشها و در نظم اجتماعی نیز هستند، چرا؟ در جوامع مدرن با نظامهای اقتصادی و سیاسی پیچیده، بوروکراسی‌های بزرگ خواهان کنترل و ثبات اقتصادی و سیاسی هستند. بنابراین آنها تلاش می‌کنند هر چیزی را برای پیشگیری از وقوع موارد غیرمنتظره، عادی سازی کنند. آن‌ها در برابر تغییرات در روابط مالکیت که به عنوان مثال یکی از مؤلفه‌های سرمایه داری است، مقاومت می‌کنند. بنابراین خلق ارزشها و باورهای سیاسی اغلب از بحث و تلاش جنبش‌های اجتماعی حاصل می‌شود، چرا جوامع به طور پایان ناپذیری خودشان را بی کم و کاست باز تولید نمیک نند؟ اغلب این جنبش‌های اجتماعی هستند که را ههای جدید گذار جوامع و روش‌های جدید اداره آنها را توسعه می‌دهند.

جنبش‌های اجتماعی بخش مرکزی آنچه «جامعه مدنی» یا «سپهر عمومی» نامیده می‌شود، هستند، که در آنها گروه‌ها و افراد درباره آینده‌شان بحث و گفت وگو می‌کنند. اگر شما خواست عملی برای گسترش دموکراسی و تغییر جامعه دارید، روش‌هایی برای یاد گرفتن، سازوکارهایی برای سازمان دادن، بسیج کردن و نفوذ در رسانه‌ها وجود دارد.  تعداد زیادی جنبش اجتماعی در ۴۰ سال گذشته به وجود آمده و مردم در این جنبش‌ها دانش زیادی را انباشت کرده‌اند – چطور و چگونه؟ با به جریان انداختن و اداره کردن جنبش‌ها. سرانجام اگر شما مطالعه اخلاق محور اجتماعی دارید، باید جنبش‌های اجتماعی را مطالعه کنید.

جنبش‌های اجتماعی کمی شبیه هنر هستند: آن‌ها احساساتی را که تا کنون به خوبی انباشت نشده‌اند، بیان می‌کنند. احساساتی که ژورنالیست‌ها هنوز درباره آنها ننوشته‌اند و قانونگذاران هنوز آنها را مورد ملاحظه قرار نداده‌اند. همه ما حساسیت‌های اخلاقی داریم – الهامات ناگفته با همان اهمیت اصول و مقررات به وضوح بیان شده – که عمل ما را هدایت می‌کنند یا حداقل وقتی زیر پا گذاشته می‌شوند، ما را مضطرب می‌کنند. جنبش‌های اجتماعی راههای خوبی برای فهم این حساسیت‌های اخلاقی هستند. جنبش‌های اجتماعی نقش حیاتی در جوامع معاصر ایفا می‌کنند. ما درباره دنیای پیرامونمان از طریق آن‌ها می‌آموزیم. آن‌ها ما را تشویق می‌کنند، دریابیم چگونه احساسی درباره سیاست‌های دولتی و گرایش‌های اجتماعی و تکنولوژی‌های جدید داریم. در برخی موارد آنها حتی به ما الهاماتی درباره تکنولوژی‌های جدید یا روش‌های کاربرد تکنولوژی‌های قدیم می‌دهند. بیشتر از همه، جنبش‌ها یکی از روش‌هایی هستند که به واسطه آنها ما چشم اندازهای اخلاقی و الهامات کلی ومبهم خود را به مطالبات سیاسی و مدیریتی تبدیل می‌کنیم.
مقالات کتاب «جنبش‌های اجتماعی و دمکراتیزاسیون» همانگونه که از نامش پیداست به دو بخش تقسیم می‌شوند.

بخش اول شامل مقالاتی است که هریک ابعاد خاصی از جنبش‌های اجتماعی از مورد بحث قرار می‌دهند و با اشاره به تجارب عینی تلاش می‌کنند تبیینی نظری- عملی از جنبش‌ها ارائه کنند.

بخش دوم کتاب نیز شامل دو مقاله است که اولی عمدتاً ترمینولوژی و چارچوب نظری رویکردگذار دموکراتیک (دموکراتیزاسیون) را معرفی کرده و دومی نیز مروری است بر تجربه دموکراتیزاسیون در آمریکای لاتین.
کتاب “جنبش‌های اجتماعی و دمکراتیزاسیون” در ۲۸۴ صفحه اخیراً توسط نشر روزنه وارد بازار کتاب شده است.