حشراتی که تهرانی‌ها را کلافه‌ کرده‌اند

زیتون-مهران زند: چند سال است که در فصل تابستان٬ شهروندان تهرانی با منظره عجیبی در پیاده‌روها و پارکهای شهری روبرو می‌شوند. جمعیت انبوهی از حشرات بسیار ریز سفیدرنگ در حال پرواز در هوا هستند، روی برگ درختان تجمع کرده‌اند و به راحتی با نفس کشیدن و حرف زدن وارد دهان مردم می‌شوند.

اما این حشرات از کجا آمده‌اند؟ چگونه جمعیت آن‌ها اینچنین افزایش پیدا می‌کند و ناگهان محو می‌شوند؟ چرا در بعضی نقاط شهر جمعیت بسیار بالایی دارند و در مناطق دیگری به ندرت دیده می‌شوند؟ آن‌ها چه غذایی می‌خورند و دشمن طبیعی آن‌ها کیست؟

این حشره بیشتر به نام مگس سفید معروف شده اما ارتباطی به مگس‌ها ندارد. این حشره از خانواده سفیدبالکهاست. سفیدبالکها از دیرباز یک آفت مهم کشاورزی به خصوص در مزارع صیفی جات و گوجه فرنگی بوده‌اند. اما گونه‌ای که اکنون در تهران می‌بینیم متفاوت از گونه‌هایی است که از قدیم در ایران بوده و از برگهای گوجه فرنگی و صیفی‌جات تغذیه می‌کنند.

سازمان گیاهپزشکی و سازمان حفاظت محیط زیست هنوز بعد از چند سال حضور این حشره در تهران نتوانسته‌اند تشخیص بدهند که این حشره از چه گونه‌ای است. علیرضا نادری حشره‌شناس سازمان محیط زیست مهرماه سال گذشته در مصاحبه‌ای گفته بود که این سفیدبالکها از گونه‌های شناسایی نشده است و هنوز نتوانسته ایم نوع دقیق آن را شناسایی کنیم.

اکنون بعد از گذشت یک سال تنها چیزی که اعلام شده این است که این حشره از جنس Aleuroclava هست. از این جنس تاکنون بیش از ۱۲۰ گونه توصیف شده و تا ندانیم این حشره از کدام گونه است هیچ اطلاعات علمی هم در مورد آن نمی‌توان به دست آورد و هر مطلبی که در مورد آن گفته شود بر مبنای حدس و گمان و مشاهدات و فرضیات شخصی است.

ساکنان درخت توت

البته ما مشخصات عمومی سفیدبالکها و جنس Aleuroclava را می دانیم. این حشرات از شیره گیاهان تغذیه می‌کنند و معمولا زیر برگ گیاه تجمع می‌کنند. آفت مهمی برای محصولات گلخانه‌ای هستند و شرایط گرم و مرطوب گلخانه امکان تولید مثل بسیار سریع را به آن‌ها می‌دهد.

دشمنان طبیعی سفیدبالکها انواع دیگری از حشرات هستند. گونه‌هایی از زنبورهای بدون عسل، کفشدوزک، بال‌توری سبز (حشره‌ای شبیه به سنجاقک)، انواعی از سن‌های شکارچی، حشرات ریزی از خانواده Anthocoridae که در فارسی به شبگز معروف هستند و حتی چند گونه مگس شکارچی از جمله دشمنان طبیعی موثر سفیدبالکها هستند. سمپاشی‌های بی‌رویه با از بین بردن همین حشرات زمینه طغیان آفتها را فراهم می‌کنند.

چیزی که در معضل سفیدبالکهای تهران جلب توجه می‌کند ضعف شدید در زمینه تحقیق علمی و اطلاع‌رسانی است. در فقدان اطلاعات علمی بازار شایعات داغ خواهد شد

تا زمانی که مشخص نشود سفیدبالکهای تهران از چه گونه‌ای هستند نمی‌توانیم دقیقا منبع تغذیه این حشرات و دشمنان طبیعی آن‌ها را مشخص کنیم. اما چیزی که در مشاهدات میانی کاملا واضح است تجمع بالای این حشرات بر روی برگهای درختهای توت کاکوزا است.

توت کاکوزا چه نوع درختی است؟

توت کاکوزا یا توت کاغذی (Broussonetia papyrifera) گونه‌ای کاملا متفاوت از توت سفید و شاه‌توت است. این درخت بومی شرق آسیاست و چند سال است که شهرداری تهران کشت آن را به صورت وسیع در تهران آغاز کرده است. این درخت برگهای پهنی دارد و میوه‌ای نمی‌دهد.

ورود آفتهای جدید با کشت درختان غیربومی پدیده تازه‌ای نیست. شب‌پره آفت شمشاد هم به دلیل واردات شمشادهای شرق آسیا به اروپا وارد شده و سپس تا ایران هم گسترش پیدا کرده و به آفتی برای درختان شمشاد شمال ایران تبدیل شده است. در کشورهای مختلف دنیا (از جمله ایران) محدودیتهایی برای واردات گونه‌های غیربومی گیاهی و جانوری وضع شده و برای حذف یا کاهش جمعیت گونه‌های غیربومی تلاش می‌شود. گونه‌های غیربومی نه فقط به دلیل وارد کردن آفتهای جدید خسارت‌زا هستند بلکه به شکل‌های مختلفی در محیط زیست اخلال ایجاد می‌کنند.

سفیدبالکهای تهران چه خطری دارند؟
جمعیت زیاد این حشرات به گیاهان و درختانی که از آن‌ها تغذیه می‌کنند آسیب می‌زند و اگر به دستگاه تنفسی و گوارشی انسان وارد شوند ممکن است مشکلات حساسیتی و زمینه التهاب و عفونت را ایجاد کنند.

تجربه چند سال اخیر نشان داده که سفیدبالکها با شروع گرمای تابستان افزایش جمعیت می‌دهند و با آغاز سرما از بین می‌روند تا سال آینده شاهد نسل بعدی آن‌ها باشیم. جمعیت آن‌ها در مناطق مرکزی شهر و نقاطی که جریان هوا کمتر است بیشتر از مناطق باز حاشیه شهر است. در بعضی شهرهای حاشیه تهران هم به تازگی شاهد حضور آن‌ها هستیم.

آیا سال آینده هم مثل سال‌های قبل جمعیت آن‌ها زیاد خواهد شد؟ آیا وارد شهرهای دیگر کشور هم خواهند شد؟ پاسخ این سوالات هم فقط با حدس و گمان ممکن است. ممکن است با افزایش جمعیت دشمنان طبیعی جمعیت این حشرات هم کنترل شود. نگارنده حتی شاهد شکار این حشرات به دست مورچه‌ها بود و حضور نوعی سن در برگهایی که محل تجمع سفیدبالکها هستند. شاید هم این حشرات با آسیب رساندن به توتهای کاکوزا و دیگر منابع احتمالی تغذیه خود زمینه کاهش جمعیت خودشان را فراهم کنند.

ممکن است چنین اتفاقی نیفتد چراکه اکوسیستم شهری به شدت مصنوعی و دستکاری شده است و فرایندهای طبیعی به سختی در آن جریان پیدا می‌کند.

چیزی که در معضل سفیدبالکهای تهران جلب توجه می‌کند ضعف شدید در زمینه تحقیق علمی و اطلاع‌رسانی است. در فقدان اطلاعات علمی بازار شایعات داغ خواهد شد. تا زمانی که ندانیم این حشره از چه گونه‌ای است و مشخصات دقیق آن را ندانیم به منبع علمی برای بررسی این موضوع دسترسی نخواهیم داشت. مردم نمی‌دانند این حشره چه خطری دارد و راه مقابله با آن چیست و حتی متخصصان هم بر اساس حدس و گمان در این مورد اظهار نظر می‌کنند یا ترجیح می‌دهند به دلیل نداشتن اطلاعات کافی از اظهار نظر پرهیز کنند.