مناسکی با حساب‌ و کتاب سیاسی

زیتون-‌سینا پاکزاد: راهپیمایی اربعین در حال تبدیل شدن به یک نماد مذهبی – سیاسی است. زائران اغلب با انگیزه‌های دینی در مسیر حرم امام سوم شیعیان قدم می‌گذارند اما برای حکومت این راهپیمایی یک نوع نمایش قدرت شیعی در منطقه به حساب می‌آید. امسال هم گزارش رسانه‌ها حاکی از شرکت نزدیک به دو میلیون نفر ایرانی در این راهپیمایی است که بسیاری از آنها هم بدون اخذ ویزای عراق و به طور غیرقانونی از مرز رد شده‌اند.

آماری که از مجموع زائران حاضر در راهپیمایی اربعین توسط رسانه‌های نزدیک به حکومت منتشر می‌شود را باید با شک و تردید نگریست. برای مثال در رسانه‌ها این‌طور تبلیغ می‌شود که بیش از ۲۰ میلیون نفر در مراسم اربعین شرکت می‌کنند. اگر بپذیریم که ۲ میلیون زائر ایرانی در این مراسم حضور دارند آن ۱۸ میلیون نفر دیگر را قاعدتا باید شیعیان عراق تشکیل دهند. حدود ۷۰ درصد از جمعیت ۳۵ میلیونی عراق شیعه است که چیزی نزدیک به ۲۱ میلیون نفر را شامل می‌شود. ادعای حضور ۱۸ میلیون نفر از این جمعیت در مراسم اربعین با منطق‌ و محاسبات ریاضی جور در نمی‌آید. برخی رسانه‌ها برای واقعی نشان دادن رقم زائران این ادعا را مطرح می‌کنند که زائرانی از کشورهای دیگر هم در مراسم اربعین حضور می‌یابند با این حال زائران کشورهای دیگر رقم‌های بسیار اندکی را شامل می‌شود و اغلب آنها هم از طریق مرزهای ایران به عراق می‌روند و بنابراین جزو همان جمعیت حدود ۲ میلیون نفری می‌شوند که ادعا می‌شود به راهپیمایی اربعین رفته‌اند.

تصاویری که در شبکه‌های اجتماعی از درگیری‌ ماموران پلیس مرزی با زائران در حال پخش شدن است به خوبی نشان می‌دهد که چطور مردم بدون آگاهی از شرایط مسافرت به صورت طلبکارانه خواهان خروج از مرز هستند و گویی عراق را استانی دیگر از ایران تلقی می‌کنند

شرایط ناامن عراق در کنار کمبود امکانات شدید در مسیر پیاده‌روی نیز این فرضیه که جمعیتی حدود ۲۰ میلیونی در این مراسم حضور دارند را از اساس از اعتبار می‌اندازد. کمبود امکانات به اندازه‌ای است که شهرداری تهران در سالهای گذشته بخشی از مسوولیت خدمات‌رسانی به زائران را به عهده گرفته و امسال نیز طبق گزارش‌ها٬ نزدیک به ۲ هزار نفر از پرسنل این سازمان به شهرهای زیارتی عراق رفته‌اند٬ سه هزار مخزن زباله به این کشور ارسال شده٬ ۲۰۰ توالت در مسیر راهپیمایی احداث شده و همچنین ۷۰۰ اتوبوس برای نقل و انتقال زائران در نظر گرفته شده است.

اتهام‌های دو جانبه

راهپیمایی اربعین از جمله مناسکی است که در چند سال گذشته باب شده و تشویق و تحریک‌های حکومتی را در پا گرفتن این رویداد می‌توان به خوبی دید. برگزاری این راهپیمایی همچون یک مانور قدرت است و هژمونی شیعی ایران در منطقه را به رخ کشورهای اغلب سنی می‌کشاند. پس از افزایش تنش‌ها به ویژه در روابط تهران- ریاض این فرضیه نیز تقویت شده که تهران می‌خواهد اهمیت نمادین مذهبی حرم امام حسین و حضرت ابالفضل را بالاتر ببرد و به این ترتیب در مقابل سران حکومت عربستان به عنوان « خادمان حرمین شریفین» یک نوع هماوردی ایجاد کند. قطع روابط با عربستان که با تشدید زورآزمایی دو کشور در سوریه و یمن و عراق هم توام بوده است حالا خطر فرقه‌گرایی مذهبی را بیشتر از همیشه کرده است. ایران از عربستان به عنوان حامی گروه‌های تروریستی یاد می‌کند و ایدئولوژی وهابی را عامل اصلی خشونت‌ها در منطقه می‌داند. ریاض هم انگشت اتهام را به سوی تهران گرفته و تحریک‌های جمهوری اسلامی برای بسط حوزه نفوذ شیعی را محرک و مسبب تنش‌ها در منطقه معرفی می‌کند. اهمیت اتفاق‌های نمادینی نظیر راهپیمایی اربعین در بطن این درگیری و تنش قابل فهم‌تر است.

شوق و دلهره

گزارش‌ها گواه‌ آن است که صدها نفر از کسانی که برای عبور از مرز مهران و ورود به عراق در این منطقه صف کشیده‌ بودند بدون داشتن ویزا و حتی گاهی بدون داشتن پاسپورت از مرز رد شده‌اند. گزارش‌ رسانه‌های عراقی حاکی است که ده‌ها نفر از زائران غیرقانونی در عراق بازداشت شده‌اند. تصاویر هجوم جمعیت برای عبور از گیت‌های بازرسی در مرز هم موید این است که تا چه اندازه وضعیت در آن ناحیه آشفته و بدون ضابطه است. نکته جالب توجه این‌جاست که ایران مدعی است حکومت عربستان به دلیل سهل‌انگاری در تامین امنیت جانی زائران از کفایت لازم برای برگزاری مراسم حج برخوردار نیست و در همین راستا هم خواهان چاره‌ اندیشی سران کشورهای اسلامی برای رسیدگی به این مساله شده‌اند٬ با این حال  در مراسم راهپیمایی اربعین حتی بدیهیاتی چون کنترل مرز و موظف کردن زائران به اخذ ویزا نیز رعایت نمی‌شود. تصاویری که در شبکه‌های اجتماعی از درگیری‌ ماموران پلیس مرزی با زائران در حال پخش شدن است به خوبی نشان می‌دهد که چطور مردم بدون آگاهی از شرایط مسافرت به صورت طلبکارانه خواهان خروج از مرز هستند و گویی عراق را استانی دیگر از ایران تلقی می‌کنند. وضعیت به اندازه‌ای آشفته است که روحانی محافظه‌‌کاری چون آیت‌الله مکارم شیرازی در پیامی گفته که ورود بدون ویزا به عراق توسط زائران حرام است. پیام او بعید است تردیدی در دل آن گروه از زائران بیاندازد که با شناسنامه٬ کارت ملی یا حتی بدون این مدارک در مسیر راهپیمایی روان شده‌اند. زائران با شوق مذهبی و البته دلهره امنیتی در مسیر راهپیمایی می‌گذارند اما هستند کسانی هم که دلهره دارند این بدعت‌ها و قدرت‌نمایی به آتش جنگ فرقه‌ای در منطقه دامن بزند و تنش‌ عیان‌ سنی- شیعه را دو چندان کند.