پایان روزهای خوش برجام

زیتون ـ مهسا محمدی: مقام‌ها و کارشناسان ایرانی در توصیف تمدید ۱۰ ساله تحریم‌های داماتو (ISA) در سنای آمریکا، طیفی از اصطلاحات از «نقض برجام» تا تضاد و مخالفت با «روح» آن و «مغایر» دانستن آن با برجام را به کار می‌برند. مغایرت تمدید این تحریم‌ها با برجام، اظهارنظر جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در این باره است که نسبت به رهبر ایران، نمایندگان مجلس و بعضی از تندروهای داخلی توصیف ملایم‌تر و دیپلماتیک‌تری محسوب می‌شود. ظریف می‌گوید این طرح حتی اگه به امضای رئیس جمهور ایالات متحده هم برسد «اثر اجرایی» ندارد. این در حالی است که مجلس شورای اسلامی در واکنش به مصوبه مجلس سنای آمریکا برای تمدید این تحریم ها، طرحی سه فوریتی را برای از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای تهیه کرده‌ است.

تحریم‌های داماتو که بعدها به قانون تحریم‌های ایران (Iran Sanctions Act) تغییر نام داد در سپتامبر سال ۱۹۹۵ توسط آلفونس داماتو، سناتور وقت تهیه و در دولت بیل کلینتون به تصویب رسید که به واسطه آن صادرات فناوری انرژی از سوی شرکتهای خارجی به ایران تحریم می‌شود.
ایران؛ آماده عکس‌العمل
این طرح که پیش از این در کنگره و فقط با یک رای مخالف تصویب شده بود در روزهای آخر عمر ۲۰ ساله خود برای تعیین تکلیف نهایی به سنا رفته و بدون هیچ مخالفی تصویب شد. کاخ سفید نیز از امضای آن با توجه به موافقت اکثریت قاطع سناتورها خبرداد. آیت الله خامنه‌ای رهبر ایران این تمدید را «نقض برجام» خواند و گفت ایران در صورت اجرایی شدن این تحریم به آن واکنش نشان خواهد داد.
اکبر رنجبرزاده، عضو هیات رئیسه مجلس هم از تهیه طرحی سه فوریتی «در حال اضطرار» خبر داد که در روز یکشنبه ۴ آذر در مجلس بررسی خواهد شد و در جلسه بررسی آن بعد از استماع گزارش وزارت خارجه، دولت موظف خواهد شد مسیر فعالیت «صلح‌آمیز» هسته‌ای را از سر بگیرد.
همچنین مجلس در واکنش به این اقدام یک طرح دوفوریتی نیز برای ممنوعیت استفاده از کالاهای آمریکایی با امضای بیش از ۲۰۰ نماینده تهیه کرده است.
پیش از تمدید این طرح توسط سنای امریکا٬ علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران هم گفته بود که در صورت تمدید آن٬ ایران واکنشی نشان خواهد داد که «فعلا نمی‌تواند آن را علنی» اعلام کند.
علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز تمدید تحریم‌ها را «لگد زدن به توافق برجام» خواند و گفت «بسته اقدامات فنی» پیش بینی شده است و «به سرعت» اعمال خواهد شد.
لگد به برجام یا مغایرت با آن؟
اما اینکه آیا مصوبه اخیر سنا فارغ از اظهارنظرها و خط و نشان‌ها، نقض برجام محسوب می‌شود یا نه، محل سوال است. بسیاری از کارشناسان این طرح را به خودی خود به معنی نقض برجام نمی‌دانند چرا که «نقض» برجام هنگامی رخ می‌دهد که یکی از طرف‌ها مطابق تعهداتی که در برجام دارد رفتار نکند. این در حالی است که ایالات متحده در برجام متعهد به لغو این قانون نیست و به همین دلیل این قانون بعد از اجرایی شدن برجام تاکنون پابرجا بوده است. کاخ سفید می‌گوید با وجود امضای این طرح توسط باراک اوباما٬ تحریم‌های اتمی مطابق توافق برجام اجرا نخواهد شد و در تحریم‌های (ISA) نیز مواردی که اجرای آن بر اساس برجام متوقف شده بود، همچنان متوقف خواهد ماند. بنابراین ایالات متحده را در صورتی می‌توان ناقض تعهدات خود مطابق برجام دانست که بخش‌های متوقف شده قانون تحریم‌های ایران را از حالت توقف خارج سازد و دستور اجرای آنها را بدهد.

روح لرزان برجام

اما ردپای آنچه که در ایران نقض روح برجام تفسیر شده و فضا را برای انتقاد تندروها و حتی مجلس میانه رو فراهم کرده است را می‌توان در اظهار نظرها و مصوبات دولتمردان امریکایی هم دید.

برخی از تحلیل‌گران اصول‌گرا هم با توجه به ظرایف فنی و حقوقی مرتبط با برجام از یک سازوکار و محتاظانه برای مواجهه با تمدید قانون تحریم داماتو دفاع می‌کنند.

دایان فاینستاین و تیم کین سناتورهای دمکرات که هر دو از توافق هسته ای حمایت کرده‌ بودند، بر این عقیده‌اند که مصوبه تحریم‌ها باید به جای خود باقی بماند تا امکان اعمال فوری تحریم‌ها (در صورت لزوم) فراهم شود. همچنین در طی هفته‌های گذشته نیز نمایندگان جمهوریخواه در مجلس نمایندگان طرح منع فروش هواپیمای مسافربری به ایران را تصویب کرده‌اند که صدور مجوز برای مبادلات مالی مرتبط با فروش هواپیمای مسافربری به ایران را ممنوع می‌کند.
در چنین فضایی که لااقل خوشبینی‌ای نسبت به ایران و اقدامات دولت مردان ایرانی در آن وجود ندارد٬ کار برای موافقان برجام سخت شده و دست مخالفان برای ترکتازی بر این توافق باز می‌ماند.
تهدید مقامات ارشد ایرانی و نمایندگان در جهت اقدام عملی برای پایان داده به برجام در حالی است که دولت و وزیر امور خارجه لحن دیپلماتیک‌تری برای دفاع از آنچه که دستاورد بزرگ دولت خود در طی سالهای اخیر می‌دانند به کار می‌گیرند و ظریف هر چند که تمدید تحریم‌ها را «بی اعتباری دولت آمریکا» از نظر «جامعه بین‌المللی» می‌خواند اما بر اینکه این مصوبه «اثر اجرایی» ندارد نیز پای می‌فشرد .
برخی از تحلیل‌گران اصول‌گرا هم با توجه به ظرایف فنی و حقوقی مرتبط با برجام از یک سازوکار و محتاظانه برای مواجهه با تمدید قانون تحریم داماتو دفاع می‌کنند.
در همین راستا ظهره‌وند، کارشناس مسائل بین‌المللی در برنامه ویژه خبری صدا و سیما هر چند این مصوبه را نقض برجام می‌داند اما می‌گوید «نباید از سوی ایران نقض برجام صورت بگیرد» و تاکید دارد که این مسئله به شکاف امریکا و اروپا بر سر سیاست‌های اتخاذی در برابر جمهوری اسلامی منجر شده و در پیش گرفتن روند دیپلماتیک و عدم نقض برجام از سوی ایران به نفع جمهوری اسلامی خواهد بود.

موسی غنی نژاد اقتصاددان و تحلیل‌گر طرفدار بازار آزاد نیز در سرمقاله دنیای اقتصاد تاکید می‌کند که تمدید تحریم‌های اقتصادی ۱۰ ساله علیه ایران هر چند «در ظاهر و به لحاظ حقوقی »نقض تعهدات برجام تلقی نمی‌شود، اما با فلسفه وجودی برجام که «باز کردن مرزها برای عبور کالاها» بود در تناقض است و بازگشت به موضع خصمانه پیشین محسوب می‌شود. اما با این وجود وی عقیده دارد ایران باید در برابر این اعمال تحریک‌آمیز عکس‌العمل هوشمندانه‌ای از خود نشان دهد تا در دام این «بازی پلید» نیفتد. وی این مقطع را زمان مناسبی برای افشای «سیاست‌های ضد تجارت آزاد دولت ترامپ» می‌داند که شاهد آن همین مصوبه اخیر است.
با توجه به آنچه که گفته شد منطقی به نظر می‌رسد که دولت‌های وقت ایران و آمریکا تمام تلاش خود را برای حفظ بزرگترین دستاورد خارجی خود انجام دهند و تلاش کنند که این دستاورد بین المللی را علیرغم وجود مخالفان داخلی که سعی در الغای آن دارند از این گردنه نیز بگذرانند.