زیتون-آناهیتا بختیار:  چند روز مانده به نخستین سالگرد اجرای برجام، به نظر می‌رسد در بر پاشنه یک سال پیش می‌چرخد: حامیان گفت‌وگوهای هسته‌ای از برجام دفاع می‌کند،‌ منتقدان دستاوردهای دولت را ناچیز و امتیازهای گرفته شده را مقابل آن‌چه تعلیق شده٬ بسیار کم توصیف می‌کنند و درگیری میان صدا و سیما و دولت روحانی نیز هم‌چنان ادامه دارد.

در این میان ورود نخستین هواپیمای خریداری شده ایرباس به ایران – نخستین فروند هواپیمای خریداری شده در سه دهه گذشته – تبدیل به موضوع جدید جدال میان منتقدان و حامیان برجام شده است: منتقدان بر این باورند که نخستین خرید عمده چشمگیر پس از برجام، کالایی لوکس و تشریفاتی است و منتقدان به تعداد جان‌باختگان ایرانی در حوادث هوایی سه دهه اخیر اشاره می‌کنند.

در این میان اما نزدیکی سالگرد اجرای برجام به آغاز ریاست جمهوری دونالد ترامپ، موجب بروز نگرانی برای حامیان توافق هسته‌ای شده است. رییس‌جمهوری منتخب آمریکا پیش از این برجام را بدترین توافق تاریخ توصیف کرده بود. گرچه برخی افرادی که او برای کابینه انتخاب کرده – هم‌چون وزیر دفاع – معتقدند که نباید برجام زیر پا گذاشته شود، اما نگرانی‌ها در این زمینه هم‌چنان وجود دارد.

سالگرد غم‌انگیز

شاید اگر سیر اتفاق‌های یک ماه اخیر نبود، دولت حسن روحانی در حال حاضر با عزم و جدیت بیشتری مشغول دفاع از برجام بود. اما تمدید قانون تحریم‌های ایران از سوی آمریکا و موضع‌گیری رهبر جمهوری‌اسلامی درباره آن، انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رییس جمهوری آمریکا و در نهایت مرگ اکبر هاشمی رفسنجانی – که از جمله حامیان پرنفوذ برجام بود – اوضاع را برای حامیان توافق هسته‌ای میان ایران و گروه ۱+۵ نگران‌کننده کرده است.

آن‌‌چه بیش از هر چیز باعث هراس حامیان برجام شده، عدم پای‌بندی آمریکا به آن است. گرچه موضع‌گیری اطرافیان دونالد ترامپ نسبت به روزهای نخست انتخاب او، درباره برجام ملایم‌تر شده٬ اما با این حال هم‌چنان برخی موضع‌گیری‌ها می‌تواند نشانه‌ای از اتفاق‌های روزهای آینده باشد.

شاید به همین دلیل باشد که چند روز پیش کمال خرازی، رییس شورای راهبردی روابط خارجی، هم‌زمان که از «گشایش‌های زیاد» برجام سخن گفت، خبر داد که این توافق هنوز به صورت کامل اجرا نشده و «در حوزه بانکی و انتقالات مالی» هم‌چنان مشکلاتی وجود دارد. به گفته خرازی «برجام از نظر حقوقی مشکلی ندارد»، ضمن آن‌که «تعهدی است بین المللی و نوشته شده که قابل بازنگری نیست.»

موضعی که البته از سوی مجید تخت روانچی، از دیپلمات‌های ایرانی حاضر در گفت‌وگوها نیز تکرار شد: «به هیچ وجه پرونده برجام دوباره باز نخواهد شد و اجازه نخواهیم داد چنین اتفاقی بیفتد و این نه تنها موضع ما، بلکه موضع همه اعضای ۱+۵ است.»

اشاره این دو به سخنان رکس تیلرسون، ‌نامزد اصلی پست وزارت خارجه آمریکا در دولت ترامپ، است که اخیرا گفته بود: «باید توافق هسته‌ای و توافقات جانبی آن را مورد بازبینی جامع قرار دهیم و ساز و کارهای راستی‌آزمایی آن و میزان پایبندی ایران به این توافق را بررسی کنیم.»

تبلیغ درباره دستاوردها

با این حال، حامیان برجام آن‌چنان هم سکوت در پیش نگرفته‌اند. حمید بعیدی‌نژاد، از اعضای گروه مذاکره کننده و سفیر فعلی ایران در لندن، در کانال تلگرام خود به «۱۰۰ مورد از مهمترین دستاوردهای برجام» اشاره کرد.

متن بعیدی‌نژاد البته با انتقاد برخی اصول‌گرایان مواجه شد. از جمله وب‌سایت فردا، نزدیک به محمدباقر قالیباف، نوشت: «به نظر می‌رسد هرچه به سالگرد برجام نزدیک‌تر شویم، این گونه گزارش‌دهی‌ها افزایش خواهد یافت. این کارها نیز یک هدف مشخص دارد: انتقال این پیام به مخاطب که برجام برای مردم دستاورد زیادی داشته است.»

بهروز کمال‌وندی، سخن‌گوی سازمان انرژی اتمی، نیز با حضور در یک برنامه تلویزیونی ضمن دفاع از «دستاوردهای برجام»، گفت این توافق «تعارضاتی» نظیر مسایل مرتبط با حقوق‌بشر و تروریسم با آمریکا را مدیریت کرد، به شکلی که «تحریم‌ها رفع شوند و فضایی برای رشد اقتصاد کشور فراهم شود».

به گفته کمال‌وندی «قرار نبود که برجام مشکلات اقتصادی را رفع کند، بلکه یک اقدام برای رفع موانع بود»، گرچه در همین مدت نیز «برجام تاکنون به اهداف خود رسیده و ارتباط بانک‌های بزرگ دنیا با بانک های ایرانی هم تا مدتی طول خواهد کشید.»

در این میان درگیری میان صدا و سیما و دولت روحانی هم‌چنان وجود دارد. عباس عراق‌چی، عضو ارشد تیم مذاکره کننده – که عدم حضور رسانه‌ای او در ‌ماه‌های اخیر با اعتراض منتقدان برجام روبه‌رو شده بود – در صفحه اینستاگرام خود خبر از حضور در برنامه تلویزیونی «متن و حاشیه» داد. برنامه‌ای که قرار بود در آن «پیرامون کمیسیون برجام که چند روز پیش در وین برگزار شده بود و مسایل مرتبط با برجام« صحبت کند، اما چند ساعت پیش از حضور در برنامه «در تماسی تلفنی» این برنامه لغو شد. براساس آن‌چه که ایسنا نوشت، مسئولان این برنامه به عراق‌چی گفته‌اند «نمی‌تواند به تنهایی مهمان این برنامه باشد و حتما باید یکی از منتقدان برجام نیز در آن حضور داشته باشد پس گرفته‌اند.»

حامیان دولت ضمن انتقاد از صدا و سیما نوشتند که در سال‌های اخیر «مخالفان برجام در برنامه‌های مختلف صدا و سیما به تنهایی حاضر شده و ساعت ها در جهت نقد و در بسیاری از موارد تخریب برجام و انکار دستاوردهای آن به صورت یک طرفه داد سخن داده‌اند.»

ایرباس، موضوع جدیدترین درگیری

تحویل نخستین هواپیمای ایرباس به ایران اما جدیدترین موضوع درگیری میان دولت و منتقدان است. این نخستین هواپیمای جدید ایرباس است که پس از انقلاب سال ۵۷ به ایران فروخته می‌شود. این هواپیما در فرودگاه مهرآباد با حضور برخی مسئولان، از جمله وزیر راه و شهرسازی، به زمین نشست.

این ایرباس، براساس آن‌چه معاون شرکت ایران‌ایر در تلویزیون اعلام کرد، قرار است در «مشهد دور حرم رضوی طواف» کند. او اضافه کرده بود: «مردم بدانند این هواپیما بوی نویی می‌دهد.»

حامیان دولت حسن روحانی خرید این ایرباس را دستاوردی مهم برای دولت توصیف می‌کنند و معتقدند که نشانه گشایش در روابط ایران و غرب و بهبود روابط و شرایط اقتصادی ایران است. آن‌ها همچنین به تعداد کشته شده‌های ایرانی سه دهه اخیر در حوادث هوایی اشاره می‌کنند. به عقیده آن‌ها تعداد بالای کشته‌شدگان در این حوادث، نشانه حقانیت دولت در خرید این هواپیماهاست.

براساس قرارداد میان ایران و ایرباس، از ابتدای سال ۲۰۱۷ و به مرور ۴۶ فروند ایرباس ۳۲۰، ۳۸ فروند ایرباس ۳۳۰ و ۱۶ فروند ایرباس ۳۵۰ XWB به ایران تحویل داده می‌شود.

در نخستین سالگرد اجرای برجام، ورود نخستین ایرباس به ایران، پوشش رسانه‌ای گسترده آن و واکنش‌های مثبت نسبت به این خرید در شبکه‌های اجتماعی، به نظر می‌رسد دولت روحانی موفق شده تا حدودی نظر حامیان خود را جلب کند

با این حال اصول‌گرایان در زمینه خرید هواپیماها با دولت و حامیان آن، مخالف هستند. آن‌ها در این زمینه به سخنان آیت‌الله خامنه‌ای هم استناد می‌کنند که به نظر می‌رسد نظر مثبتی درباره خرید این هواپیماها ندارد.

رهبر جمهوری‌اسلامی تابستان سال جاری در دیدار با داشنجویان گفته بود که درباره خرید هواپیماهای ایرباس «من تذکر دادم؛ هم به خود وزیر راه، هم به رئیس جمهور، هم در جلسات گوناگون گفتم». او اضافه کرده بود که به «قرارگاه به‌ اصطلاح اقتصاد مقاومتی» گفته است بررسی کنند تا «ببینید خرید این هواپیماها در کجای اقتصاد مقاومتی قرار می‌گیرد». او همچنین در واکنش به سخنان دانشجویی گفته بود: «گفته شد که حالا به جای اینکه جاده را درست کنند می‌روند سراغ هواپیما؛ این حرف درستی است، یعنی ما هم این اشکال را داریم.»

شاید همین موضع‌گیری‌های موجب جدی‌تر شدن منتقدان در ادامه راه خود شد. هم‌زمان با ورود ایرباس به ایران، چهار روزنامه اصول‌گرا – کیهان، وطن امروز، صبح نو و جوان – تیتر نخست خود را به این موضوع اختصاص دادند. آن‌ها به انتقاد از حضور مسئولان در این برنامه پرداختند و آن را «تحقیر ملت» توصیف کردند.

خبرگزاری مهر،‌ وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، نیز در گزارشی نوشت «وعده‌های اقتصادی دولت در آستانه بهار ۹۶ همچنان در حد همان وعده‌ها و شعارها باقی مانده است» و فرود این هواپیما پیش از سالگرد اجرای برجام به این دلیل بود که دولت «بتواند به صورت نمادین برخی از وعده‌های بر زمین مانده را اجرایی کند.»

به نوشته مهر «دولت تدبیر و امید اصرار بسیاری برای فرود اولین هواپیماهای ایرباس پیش از ۲۶ دی ماه یعنی سالگرد برجام در فرودگاه مهرآباد داشته و این امر درحالی محقق شد که سرنوشت ۹۹ هواپیمای باقیمانده در فضای غبارآلود برجام می تواند با کش و قوس‌های فراوانی همراه شود.»

اصول‌گرایان علاوه بر تاکید بر تشریفاتی بودن این هواپمیاها، معتقدند که با توجه به روی کار آمدن دونالد ترامپ و نیاز دو شرکت بویینگ و ایرباس به مجوزهای وزارت خزانه‌داری آمریکا برای فروش به ایران، مشخص نیست که بقیه هواپیماها به ایران تحویل داده شود.

از سوی دیگر به عقیده آن‌ها «قرارداد سنگین خرید هواپیما از ایرباس و بوئینگ حجم بسیار بالایی از کل قراردادهای این دو شرکت در سال ۲۰۱۶ را دربرمی گرفت و عملا آنها را از خطر بحران دور می کرد. به طور مثال یک هفتم کل هواپیماهای ایرباس در سال ۲۰۱۶ با ایران بسته شده است.»

در نخستین سالگرد اجرای برجام، ورود نخستین ایرباس به ایران، پوشش رسانه‌ای گسترده آن و واکنش‌های مثبت نسبت به این خرید در شبکه‌های اجتماعی، به نظر می‌رسد دولت روحانی موفق شده تا حدودی نظر حامیان خود را جلب کند. اتفاقی که چهار ماه مانده به انتخابات ریاست‌جمهوری، می‌تواند برای دولت دستاوردی مثبت تلقی شود.