شهــــر در آتش دلشـــــــــوره

زیتون-سولماز ایکدر: فاجعه آتش‌گرفتن و فروریختن ساختمان پلاسکو در نهایت چنان گسترده شده که دولت امروز، شنبه، را «عزای عمومی» اعلام کرد. تا کنون کشته‌شدن ۴ آتش‌نشان تایید شده، اما هنوز هیچ خبر موثقی از تعداد زیر آوار ماندگان منتشر نشده است. چهل ساعت بعد از آغاز آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکو نه تنها خبری از آوار‌برداری منتشر نشده، بلکه اخباری مبنی بر ترک خوردن دیوارهای بازار کویتی‌ها که دیوار به دیوار پلاسکو قرار دارد و شعله‌کشیدن گاه‌و بی‌گاه آتش در ساختمان پلاسکو نیز منتشر شده است.

آتش‌گرفتن یک ساختمان ۱۵ طبقه که در دنیا امروز چندان هم بلند مرتبه ارزیابی نمی‌شود، تهران را درگیر بحران کرد. بحرانی فراگیر در زمینه‌های مدیریتی، فرهنگی و احتمالا اقتصادی.

رهبری در تقابل با رییس جمهوری
ساعتی بعد از فرو ریختن ساختمان پلاسکو، حسن روحانی به وزیر کشور دستور داد تا در اسرع وقت، «علل حادثه و مسوولیت حادثه بررسی و گزارش شود» و هم‌چنین نسبت به رسیدگی به مجروحان و جبران خسارات آسیب‌دیدگان توسط نهادهای مسئول اقدام فوری شود.

ساختمان پلاسکو تنها یکی از صدها ساختمانی ناایمن تهران است و نحوه مدیریت حادثه، نشان می‌دهد که اگر روزی حادثه در ابعاد وسیع‌تر مانند ناصرخسرو، ۳۰ متری جی و یا بازار بزرگ تهران رخ دهد، چه فاجعه‌ای صورت خواهد گرفت.

آیت‌الله علی خامنه‌ای، بعد از ظهر روز گذشته، پنج شنبه، طی پیامی با تاکید بر اینکه «در حال حاضر همه‌ی تلاش‌ها باید برای نجاتِ جان گرفتار شدگان» جهت‌دهی شود؛ خواست تا رسیدگی به علل حادثه بعداً پی‌گیری شود. او هم‌چنین زمانی که صدای «درخواست استعفای قالیباف» در فضای مجازی به گوش می‌رسید، «از همه مسئولان خواست تا همان‌گونه که در این چند ساعت، تلاش کرده‌اند کار مجاهدانه‌ی خود را ادامه دهند و وظیفه‌ی فوری را بر هر حرف و حدیثی مقدم بدارند.»
تفاوت روی‌کرد رهبر جمهوری اسلامی در دو حادثه انفجار قطار نیشابور و آتش‌گرفتن ساختمان پلاسکو، حائز توجه بود. او ساعتی پس از انفجار قطارنیشابور، با صدور پیامی «از مسوولان دولتی خواست تا درباره علت این حادثه تحقیق و بررسی کنند و اگر قصور و غفلتی صورت گرفته، مشخص سازند و پی‌گیری نمایند.»

مدیریت بحران‌زا

«مدیریت جهادی» مورد نظر آیت‌الله خامنه‌ای، دقیقا همان نحوه مدیریتی بود که حادثه آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو را تبدیل به فاجعه کرد.

شهردار تهران که در ساعات ابتدایی آتش‌سوزی در تهران حضور نداشت، پس از بازگشت به تهران سعی کرد با استفاده از تمام امکاناتی که صدا و سیما در اختیارش قرار داده بود، «مدیریت‌اش را بر بحران اثبات کند.» تصویری کوتاه از او که در حال راهنمایی آوار برداران برای آغاز کار از بالای ساختمان بودند بارها از تلویزیون پخش و در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد. در حالی که بر اساس اخبار منتشر شده٬ زیرآوار‌ماندگان در  بخش پایین ساختمان بودند و در نهایت نیز عملیات امداد با حفر تونل‌هایی از زیر ساختمان آغاز شد.

محمدباقر قالیباف بعد از ظهر روز گذشته، «شهادت ۲۵ آتش‌نشان» را تسلیت گفته بود٬ درحالی‌که این خبر بلافاصله از سوی سخن‌گوی سازمان آتش‌نشانی تکذیب شد و آتش‌نشانی با اعلام اینکه مدیریت بحران با این نهاد است٬ خواست تا اخبار مربوط به آتش‌نشان‌های در آوار مانده را تنها از طریق بیانیه‌های این سازمان پی‌گیری کنند. شهردار تهران در واکنش به تکذیب خبر «شهادت آتش‌نشان‌ها» گفته بود که به دلیل «احتمال شهادت» «پیش‌دستی» کرده است.

مدریت بحران‌زای شهرداری تهران تنها محدود به روز حادثه نبود. ساختمان پلاسکو که برای مدت ۳۸ سال تحت مالکیت «سازمان مستضعفان» قرار داشت، سازمانی نا ایمن بود٫ در حدی که حتی شرکت گاز نیز حاضر به وصل انشعاب گاز برای این ساختمان نشده بود. شهرداری تهران به عنوان متولی ایمن‌سازی شهر اما به استناد اسنادی که خود منتشر کرده تنها به صدور اخطار برای مالکین بسنده کرده بود. سخن‌گوی آتش‌نشانی نیز خبر داد که هر ساله چندین بار وضعیت ناایمن این ساختمان را گزارش می‌داده اما اخطارها مورد توجه قرار نمی‌گرفته است.

ساختمان پلاسکو تنها یکی از صدها ساختمانی ناایمن تهران است و نحوه مدیریت حادثه، نشان می‌دهد که اگر روزی حادثه در ابعاد وسیع‌تر مانند ناصرخسرو، ۳۰ متری جی و یا بازار بزرگ تهران رخ دهد، چه فاجعه‌ای صورت خواهد گرفت.

اخباری برای تکذیب شدن

طی حدود ۴۰ ساعتی که از آتش‌گرفتن ساختمان پلاسکو می‌گذرد، اخبار متفاوتی منتشر شد که یک ویژگی در اکثر آنها مشترک بود، «تکذیب شدن».
انتشار اخبار غیر موثق تنها محدود به فضای مجازی نبود، خبرگزاری‌ها و سایت‌های معتبر نیز بارها اخبار غیر قابل استناد را بعضا به نقل از «یک منبع آگاه» منتشر کردند که طی چند ساعت تکذیب می‌شد و یا حتی بدون هیچ توضیحی از خروجی حذف. اخباری مربوط به تعداد کشته‌شدگان، زیر آوار ماندگان و نحوه آوار برداری پی‌در پی منتشر و تکذیب شدند. حتی خبری مانند نیاز فوری به خون و دعوت از مردم برای مراجعه به مراکز انتقال خود که با توجه به نوع حادثه و ابعاد آن نمی‌توانست درست باشد، نیز در فضای غبارآلود روز گذشته به‌سادگی پس از انتشار در یک خبرگزاری و همه‌گیرشدن در کانال‌های تلگرامی و توییتر، موجب هجوم مردم به مراکز انتقال خون شد.

سردار ساجدی نیا، رییس پلیس تهران بزرگ نیز عصر امروز، جمعه اعلام کرده بود که ۲۵ خانواده از کسبه ساختمان پلاسکو اعلام مفقودی کرده‌اند٬ اما این خبر هم ساعتی بعد از سوی خود او تکذیب شد.
محمدباقر قالیباف، شهردار تهران و مهدی چمران، رییس شورای شهر طی این مدت بارها خواستند تا مردم تنها به اخبار رسمی که از صدا و سیما پخش می‌شود اعتماد کنند. با این‌حال روش پوشش اخبار مربوط به این حادثه در صدا و سیما بیشتر به بی‌اعتمادی مردم دامن می‌زد. تریبون این رسانه یک‌سویه در اختیار شهردار تهران و همراهان او در شورای شهر قرارگرفت و تا کنون مواضع هیچ منتقدی از «رسانه ملی» اجازه انتشار نیافته است.
تاکید صدا و سیما بر «قدیمی‌بودن ساختمان» و اینکه «خوشبختانه آمار مصدومان محدود بوده» است بیشتر از اعتماد، خشم مخاطبان این رسانه را برانگیخت.

در نهایت محوطه اطرف ساختمان پلاسکو توسط سپاه به کنترل در آمد و از حضور خبرنگاران رسانه های مستقل مانند اعتماد جلوگیری شد تا انتشار خبر «یک‌دست شود.»

تصویر برداری از سیاهی

انتشار اخبار غیر موثق، تنها بهانه‌ای بود برای شهروندان تهرانی که با ازدحام مقابل محل حادثه، در روند امداد رسانی اختلال ایجاد کنند. تاثیر «شهروند خبرنگاران» را بر روند انتشار اخبار در عصر جدید نمی‌توان کتمان کرد، کما اینکه در حادثه آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو نیز  خبر و تصاویر اولیه را همین شهروند خبرنگاران بودند که مخابره کردند. اما «شهوت دیده شدن» موجب آن شد که «تماشاچیان موبایل به دست» اطراف ساختمان را حتی پس از اعزام کلاه سبزهای ارتش به منظور تخلیه محیط، ترک نکنند. در تصاویری که ساعات آخر شب گذشته منتشر شد هم «تماشاچیان» حضور پررنگی داشتند.

اما همه آنهایی که هنوز هم در خیابان‌های اطراف پلاسکو هستند، تماشاچیان تباهی نیستند؛ خانواده آتش‌نشانان و کسبه ساختمان در محل حاضر بودند تا بتوانند خبری هر چند کوتاه اما موثق کسب کنند.

هرچند صدا و سیما و چند خبرگزاری نزدیک به شهرداری تهران تلاش دارند حضور این «تماشاچیان» را یکی از دلایل اصلی ایجاد اخلال در امداد رسانی اعلام کنند، اما یکی از سر فصل های مدیریت بحران «تخلیه محل» از حاضران است. موضوعی که به سادگی مدیران بحران تهران در آن شکست خوردند.

وجه دیگر روحیه جمعی ایرانیان را اما نمی‌توان نادیده گرفت. شهروندانی که با انتشار یک خبر به سمت سازمان انتقال خون هجوم بردند و برای نشان‌دادن هم‌دردی خود مقابل ایستگاه‌های آتش‌نشانی گل و شمع قرار می‌دهند.

شنبه سیاه

ساختمان پلاسکو٬ بورس پوشاک شهر بود که پنجشنبه در آتش سوخت. برآورد های اولیه از میزان خسارت برای هر واحد از ۵۰۰ واحد صنفی فعال در این ساختمان بین ۲۰۰ تا ۸۰۰ میلیون تومان است. کاسبانی که بعد از فروکش اولیه آتش، به داخل ساختمان رفته بودند، خاکستر‌نشین شدند. نه فقط البسه ذخیره شده برای شب عید که صدها سند، چک و حواله نیز در آتش سوختند.