شبکه‌های اجتماعی حرف آخر را می‌زنند

زیتون- آناهیتا بختیار: هر چه به انتخابات ریاست‌جمهوری نزدیک‌تر می‌شویم، انتقاد‌های دولت حسن روحانی و حامیانش از صدا و سیما شدت بیشتری پیدا می‌کند. روحانی خود چند بار در سخن‌رانی‌های عمومی از این سازمان انتقاد کرده و اخیرا علی جنتی، وزیر ارشاد مستعفی دولت روحانی، گفته است مردم در انتخابات «پاسخ صدا و سیما» را خواهند داد.

در هفته‌های اخیر و با جدی‌تر شدن بحث نامزدی ابراهیم رییسی در انتخابات ریاست‌جمهوری و پوشش بیشتر اخبار مربوط به او در صدا و سیما، برخی از فعالان سیاسی اصلاح‌طلب یا حامیان دولت روحانی از این مساله انتقاد کرده‌اند. این انتقادها پس از پخش نشدن سخنرانی حسن روحانی در همایش «اقتصاد مقاومتی و توسعه روستایی»، شدت بیشتری گرفته است.

یکی از دلایل انتقادها آن است که براساس قانون اساسی، سازمان صدا و سیما (که رییس آن از سوی مقام رهبری انتخاب می‌شود) تنها فرستنده تلویزیونی و رادیویی ایران است و شبکه‌های خصوصی از نهادهای مرتبط مجوز فعالیت دریافت نخواهند کرد.

در این شرایط و در فاصله حدود دو ماه مانده تا انتخابات ریاست‌جمهوری، گروه‌ها و جناح‌های سیاسی تلاش می‌کنند با استفاده از «رسانه‌»ها، پیام خود را به مخاطبان ارائه و برای خود رای جمع کنند.٬ اما چه رسانه‌هایی بر عرصه انتخابات ریاست‌جمهوری آتی، تاثیرگذار خواهند بود؟

کم مشتری در شهرهای بزرگ- پربیننده در مناطق محروم

سازمان صدا و سیما تنها سازمانی است که رادیو و تلویزیون سراسری در ایران دارد. بودجه این سازمان در سال گذشته ۱۳۳۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان بود. با توجه به نبود شبکه‌های خصوصی، ممنوعیت استفاده از آنتن‌های ماهواره و سرعت پایین اینترنت برای مشاهده برنامه‌های تصویری یا زنده، صدا و سیما عرصه مناسبی برای افزایش تعداد بینندگان خود دارد.

رییس این سازمان از سوی رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شود و به او – نه دولت یا مجلس – پاسخ‌گوست. البته «شورای نظارت بر صدا و سیما» نیز – متشکل از منتخبان روسای سه قوه – بر این کار سازمان «نظارت» دارند، اما نظارت آن‌ها به ارائه گزارش یا تذکر شفاهی یا کتبی ختم می‌شود.

عملکرد صدا و سیما در دو دهه اخیر همواره با انتقاد نیروهای سیاسی از طیف‌های مختلف مواجه بوده است. اصلاح‌طلبان و دولت خاتمی، محمود احمدی‌نژاد در دوره دوم ریاست‌جمهوری خود و اکنون حسن روحانی، این سازمان را متهم به «تخریب» دولت و عدم توجه به دستاوردهای آن می‌کنند.

در جریان اعتراض‌ها به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۸۸ نیز شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های اشتراک خبر، نقش پررنگی در خبررسانی یا هماهنگی برای اعتراض‌ها داشتند.

براساس آماری که سازمان صدا و سیما ارائه کرده، تعداد بینندگان این سازمان در سال ۹۴ نسبت به سال ۸۸ کاهش پیدا کرده است. براساس این آمار در سال ۹۴ حدود ۷۴ درصد مردم بینندگان برنامه‌های این سازمان بوده‌اند. آماری که نسبت به سال پیش از آن افزایش داشته اما نسبت به سال ۸۸ شاهد کاهش حدود هفت درصدی است.

جهت‌گیری و برنامه‌های سیاسی صدا و سیما گرچه مورد رضایت بخشی از جامعه ایران نیست، اما این رسانه هم‌چنان پربیننده‌ترین – یا یکی از پربیننده‌ترین – تلویزیون‌های ایران است. تلویزیون در مناطق از نظر اقتصادی محروم‌تر، ضریب نفوذ به نسبت بالایی دارد. مناطقی که به دلایل مختلف، عمدتا اقتصادی یا فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم، ضریب نفوذ اینترنت یا شبکه‌های ماهواره‌ای بسیار پایین است.

روزهای بی‌رمق روزنامه‌ها

روزنامه‌ها و رسانه‌های چاپی در ایران با محدودیت‌ها و خط قرمزهای مختلفی مواجه هستند. روزنامه‌ها در ایران در دوران ریاست‌جمهوری محمد خاتمی «دوران طلایی» خود را تجربه کردند، اما پس از توقیف حدود هشتاد نشریه در بهار سال ۷۹ و وضعیت آزادی بیان در ایران – سازمان گزارشگران بدون مرز ایران را در رتبه ۱۶۹ میان ۱۸۰ کشور از نظر آزادی مطبوعات قرار داد – وضعیت تیراژ روزنامه‌ها کاهش پیدا کرد.

سال گذشته حسین انتظامی، معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد، گفته بود «تیراژ واقعی» روزنامه‌ها در ایران ۹۰۰ هزار نسخه است که از این میزان «تنها ۵۰۰ هزار نسخه به فروش می‌رسد». چنین آماری در جامعه هشتاد میلیونی ایران، نشان‌دهنده ضریب نفوذ رسانه‌های چاپی در ایران است.

تاثیر غیرقابل انکار 

عزت‌الله ضرغامی، رییس پیشین سازمان صدا و سیما، در آخرین ماه‌های فعالیت خود گفته بود ضریب نفود ماهواره در ایران حدود چهل درصد است. علی جنتی، وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت روحانی اما در سال ۹۲ از ضریب نفوذ ۷۱ درصدی شبکه‌های ماهواره‌ای در ایران خبر داده بود.

این مساله از آن جهت قابل توجه است که براساس قوانین ایران٬ نگهداری یا استفاده از ماهواره جرم است و مجازات نقدی و گاهی حبس دارد. نیروی انتظامی نیز سالی چند بار اقدام به جمع‌آوری دیش‌های ماهواره از سطح شهر می‌کند.

با این حال شبکه‌های مختلف موزیک، سرگرمی و سیاسی در ایران بینندگان به نسبت زیادی دارند. بی‌بی‌سی فارسی سال ۹۰ اعلام کرده بود در ایران حدود ۱۰ میلیون بیننده و شنونده دارد. در انتخابات مجلس دهم و دوره پنجم مجلس خبرگان، انتشار و پخش تحلیلی از حسین باستانی در بی‌بی‌سی فارسی، موجب شد که حتی آیت‌الله خامنه‌ای نیز – بدون بردن نام – به این مساله اشاره کند و اصول‌گرایان لیست انتخاباتی اصلاح‌طلبان را «انگلیسی» نامیدند.

شبکه‌های ماهواره‌ای در میان طبقه متوسط و متوسط به بالا ضریب نفوذ بیشتری دارند. قشری که بخشی از آن‌ها در انتخابات به اصلاح‌طلبان رای می‌دهند و بخش‌های دیگر آن نیز در صورت حضور در انتخابات، احتمال بیشتری دارد که به نیروهای اصلاح‌طلب رای دهند.

رسانه‌های غیرقابل مهار
حسن روحانی، رییس جمهوری، در نشست مطبوعاتی در پایان سال ۹۴ و پس از انتخابات مجلس گفت: «مردم صبح انتخابات بلند شدند دیدند موبایل هایشان کار می‌کند، اینترنت کار می‌کند». دولت و وزیران آن در این سال‌ها اعلام کرده‌اند که مقابل «فشارها» برای فیلتر کردن برخی شبکه‌ها یا پیام‌رسان‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام و تلگرام مقاومت کرده و اجازه این کار را نداده‌اند.

در کنار شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، توییتر و گوگل پلاس – که در ایران فیلتر هستند -، تلگرام و اینستاگرام مورد توجه‌ترین شبکه‌ها در ایران هستند. سال گذشته پاول دورف، موسس تلگرام، گفته بود حدود ۲۰ میلیون از کاربران فعال این شبکه پیام‌رسان، ایرانیان هستند.

تلگرام در انتخابات مجلس و خبرگان سال ۹۴ نقش مهمی برای اصلاح‌طلبان و نیروهای حامی دولت روحانی بازی کرد. آن‌ها با وجود محرومیت نسبی از حضور در تلویزیون ایران، محدودیت برای حضور در شبکه‌های ماهواره‌ای و با توجه به تیراژ رسانه‌های چاپی، از تلگرام و امکانات آن برای پیشبرد تبلیغات استفاده کردند.

با توجه به آمار کاربران تلگرام در ایران و استفاده موثر نیروهای اصلاح‌طلب و حامیان دولت، می‌توان دلیل مقاومت حسن روحانی و وزرای او برای فیلتر شدن این شبکه را متوجه شد. روحانی در روزهایی که زمزمه فیلتر شدن تلگرام وجود داشت، با عدم حضور در جلسه شورای عالی فضای مجازی، موجب لغو جلسه و در نتیجه تصمیم‌گیری پیرامون آن شد. پس از آن نیز چند تن از وزرا از مقاومت دولت مقابل فیلترینگ و مخالفت با این مساله سخن گفتند.

استفاده از شبکه‌های اجتماعی البته محدود به سال‌های اخیر نیست. در جریان اعتراض‌ها به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۸۸ نیز شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های اشتراک خبر، نقش پررنگی در خبررسانی یا هماهنگی برای اعتراض‌ها داشتند.

این بدان معنا نیست که اصول‌گرایان در شبکه‌های اجتماعی – و به خصوص تلگرام – حضور ندارند، اما آن‌ها برای فعالیت سیاسی یا مطبوعاتی، آزادی و امکانات بیشتری از اصلاح‌طلبان دارند. علاوه بر حضور و استفاده از تلگرام و اینستاگرام، چهره‌های سیاسی اصول‌گرا سال گذشته در توییتر نیز حضور پررنگ‌تری داشتند.