تنش میان عربستان و قطر در سه پرده

پرده اول
تاریخ دولت کنونی قطر و سیاست‌های اقتصادی و داخلی و خارجی آن به اواسط دهه ۹۰ میلادی برمی‌گردد. در آن برهه حمد بن خلیفه آل ثانی, پدر حاکم کنونی قطر, با کودتایی سفید و بدون خونریزی بر علیه پدر خود و البته با کمک و دخالت نظامی عربستان به قدرت رسید. قطر در زمان او با سرمایه‌گذاری در حوزه گاز و توسعه صنعت و صادرات گاز به یکی از ثروتمندترین کشورهای دنیا تبدیل شد.
همسایه بزرگ قطر یعنی عربستان و همچنین دیگر همسایه بزرگ این کشور ایران نقش عمده‌ای را در شکل دادن به سیاست‌های خارجه قطر ایفا کرده و می‌کنند. قطر با کشور عربستان اختلاف مرزی داشته و حجم جغرافیایی بزرگ عربستان و سیاست‌های تسلط‌خواهانه این کشور همواره برای قطر مصدر نگرانی بوده‌اند. قطر و ایران نیز از یک حوزه عظیم گازی مشترکا بهره‌برداری می‌کنند. نگرانی‌های قطری‌ها نیز از «سیاست‌های توسعه‌طلبانه ایران» نیز بارها و به شکل‌های مختلف از سوی این کشور ابراز شده است. در نتیجه قطر, و برای ایجاد توازن قوا با این دو همسایه عظیم الجثه, از سیاستهای «سر به زیرانه» کشور همحجم و همانند خود یعنی کویت دوری کرده و به سیاستهای «بارز» و «تاثیر گذار» در منطقه روی آورد. دلیلی که قطری ها برای این رویکرد ارائه دادند این بود که کویت علیرغم سیاستهای سر به زیر در منطقه و حاشیه گیری نتوانست از خطر همسایه بزرگ خود یعنی عراق در زمان صدام حسین در امان بماند و در سال ۱۹۹۰ از سوی این کشور اشغال شد. لذا قطر با بهره گیری از منابع عظیم مالی به سوی ایفای نقشی برجسته در منطقه گام برداشت.

شاید نخستین اقدامی که می‌تواند به‌عنوان تلاشی برای ایجاد توازن قوا در برابر عربستان و قدرت رسانه‌ای آن قل‌مداد شود تاسیس شبکه ۲۴ ساعته الجزیره در سال ۱۹۹۶ بود. این رسانه تا به امروز در مخابره کردن سیاست‌های خارجه قطر به شکلی موثر با رقبای خود یعنی العربیه عربستان و اسکای‌نیوز امارات و دیگر مجموعه رسانه‌ای این کشورها در حال رقابت است. قطر در سیاست خارجه دو مرحله عمده را تجربه کرد. در مرحله نخست این کشور کوچک سعی کرد تا به طرف‌های درگیر در خاورمیانه نزدیک شده و از این طریق نقش یک میانجی را ایفا کند. ارتباط این کشور با گروه‌هایی مانند حماس, حزب‌الله و طالبان می‌تواند در همین راستا بررسی شود. اما پس از بحران لیبی در سال ۲۰۱۱ قطر عملا از یک میانجی به یک طرف درگیر تغییر نفش داد. قطر با حمایت از مخالفین قذافی نقش به سزایی در حمایت مالی و نظامی و رسانه‌ای از این گروه‌ها داشت و نقش عمده‌ای نیز در دعوت از ناتو برای اعمال منطقه پرواز ممنوع در آن کشور را ایفا کرد.

پرده دوم
اگرچه قطر سعی دارد تا سیاست‌های مستقلی نسبت به عربستان اتخاذ کرده و این امر چندان هم به مذاق عربستانی‌ها خوش نمی‌آید اما در برخی از سیاست‌ها از جمله فشار بر علیه ایران و جبهه‌سازی علیه آن تا حد زیادی خود را با عربستان هم‌سو کرد. این امر به‌خصوص در سوریه و عراق به وضوح دیده می‌شد و قطر نیز هم‌سو با عربستان از گروه‌هایی که عمدتا با آرمان‌های سلفی بر علیه دو دولت سوریه و عراق می‌جنگیدند، حمایت کرد. این هم‌سویی تماما با توافق و رضایت توام نبوده و در امتداد ۶ سال جنگ در سوریه قطر انتقادهایی را نیز متوجه همتای عربستانی خود و نقش آن در سوریه کرد. اما اوج اختلافات این دو در جنگ یمن بروز پیدا کرد. قطر این‌بار فقط به‌شکلی حاشیه‌ای عربستان را در جنگ یمن همراهی کرده و این کشور را به‌همراه امارات غوطه‌ور در آن جنگ پیچیده رها کرد. در سال ۲۰۱۴ این امر با فشار عربستان به خروج سفرای تمامی پنج کشور حوزه خلیج فارس از قطر منجر شد و گفته می‌شود که ۹ ماه طول کشید تا عربستان روابط دیپلماتیک خود را دوباره با قطر به شکلی طبیعی بازگرداند.

پرده سوم
دو کشور عربستان و اسرائیل در زمره نخستین کشورهایی بودند که از پیروزی دونالد ترامپ اظهار خوشحالی کرده و این پیروزی را به او تبریک گفتند. سفرهای محمد بن سلمان, که رسما جانشین ولی‌عهد عربستان بوده اما از او به‌عنوان مرد همه‌کاره و پادشاه آینده این کشور یاد می‌کنند, به آمریکا و دیدار با ترامپ و وعده‌های سرمایه‌گذاری ۲۰۰ میلیارد دلاری او در آمریکا سرانجام به بازدید ترامپ از این کشور ختم شد. این سفر که به سفری «تاریخی» نیز شهرت گرفت با قراردادهایی تا مرز ۴۸۰ میلیارد دلار بین عربستان و آمریکا همراه شد. بخش اعظم این مبلغ به فروش اسلحه به عربستان اختصاص یافت و نشست ترامپ با بیش از ۴۰ کشور اسلامی عمدتا به تهدید ایران و تاکید بر مبارزه با گروه‌هایی مانند حزب‌الله و حماس و داعش منتهی شد.

درست وقتی که اکثر تحلیل‌گران انتظار یک رویارویی تازه با ایران را می‌کشیدند امریکا تنها با تمدید تحریم بر علیه ایران قطر را در برابر هجمه‌های عجولانه عربستان و امارات تنها گذاشت. این هجمه ها ابتدا با هک کردن سایت خبرگزاری قطر و اتهامات و فشارهای رسانه‌ای از پیش تهیه شده شروع شد, اتهام‌هایی که قطر تمامی آنها را رد کرد. اندکی بعد قطر یکی از پناهندگان عربستانی در این کشور که در راه عزیمت و اخذ پناهندگی از نروژ بود را به همراه خانواده به عربستان بازگرداند. اما قطر هر چه عقب‌نشینی می کرد فشار عربستان و امارات بر آن بیشتر می‌شد. دو روز قبل از قطع کامل روابط دیپلماتیک قطر حتی با ابراز تاسف از سران حماس که مقیم قطر هستند خواست تا این کشور را ترک کنند. اما این امر هم باعث کاهش فشارها بر علیه قطر نشده و چهار کشور عربستان, امارات, مصر و بحرین به یک‌باره روابط دیپلماتیک خود را با این کشور قطع, پروازهای خود را به قطر و از آن کشور ممنوع و عربستان نیز تنها مسیر زمینی منتهی به قطر که همان مرز عربستان و قطر است را بر این کشور بست. این امر بدون شک قطر را وارد بحران تجاری و ترابری و حتی غذایی کرد.

آن‌طور که اوضاع در حال وخامت است و اگر چراغ سبزی نیز از سوی آمریکا در جریان باشد احتمال واکنش نظامی از سوی عربستان علیه قطر به دور از انتظار نیست. علی‌رغم اینکه قطر توانایی ایجاد جایگزین برای تمامی تحریم‌های اعمال‌شده از سوی کشورهای همسایه و منظقه را دارد بعید به نظر نمی‌رسد که این کشور همانند گذشته با اعطای امتیاز و پذیرش خواسته‌های رقبا دوباره عقربه‌های ساعت را به عقب برگردانده و به جایگاه قبلی خود در شورای همکاری کشورهای خلیج فارس بازگردد. اما آنچه که مسلما در دراز مدت به نفع قطر خواهد بود این است که مدل سیاست‌های مستقلی شبیه به مدل عمان اتخاذ کند.

ایران نیز تا کنون حکیمانه به این بحران واکنش نشان داده است. ایران قبلا کویت را هم در زمان بحران اشغال این کشور توسط عراق تنها نگذاشته و با کنار گذاشتن کدورت ناشی از کمک‌های کویت به عراق در زمان جنگ ایران و عراق به این کشور کمک کرد. این امر حتی تا به امروز نیز مودت کویت نسبت به ایران را تضمین کرده و همسایگان کویتی هیچ‌گاه کمک‌های ایران در آن شرایط بحرانی را فراموش نکرده‌اند. این‌بار هم ایران می‌تواند با کنار گذاشتن کدورت‌های ناشی از برخی سیاست‌های خصمانه قطر در گذشته در کنار این کشور همسایه بایستد و تا آنجا که در توان است به این کشور کمک کند. تا به این لحظه در اختیار گذاشتن حریم هوایی و سه بندر از سوی ایران به قطر گویای همین امر شایسته است.