هاشمی جانشین هاشمی

زیتون-‌نازنین نامدار: بعد از ماه‌ها تعلیق سرانجام محمود هاشمی شاهرودی از سوی آیت‌الله خامنه‌آی به عنوان رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام انتخاب شد و تغییر و تحولات دیگر در این نهاد نیز به نحوی صورت گرفت که وزن اصول‌گرایان در آن حالا سنگین‌تر از گذشته است.

در جریان انتصاب‌های جدید٬ محمود احمدی‌نژاد بر خلاف انتظارات در ترکیب مجمع تشخیص مصلحت ابقا شده، دو کاندیدای ناکام ادوار انتخابات ریاست‌جمهوری٬ راه‌یافتگان تازه به این ترکیب هستند، حسن روحانی و علی لاریجانی از عضو حقیقی به عضو حقوقی تبدیل وضعیت شدند، در کنار مجید انصاری و محمدرضا عارف، محمد صدر نیز به‌ عنوان چهره‌ای میانه‌رو در چیدمان اصولگرایانه مجمع قرار گرفته، قصد تغییرات ساختاری در مجمع در حکم جدید نمایان است و همچنان از حضور زنان در مجمع تشخیص مصلحت نظام خبری نیست.

این بخشی از ویژگی‌های حکم جدید و با تاخیر آیت‌الله خامنه‌ای در انتصاب اعضای جدید مجمع بعد از درگذشت هاشمی رفسنجانی است. در کنار این ویژگی‌ها نکته جالب توجه در این حکم، نخستین اشاره آیت‌الله خامنه‌ای به هاشمی رفسنجانی پس از فوت وی است.

اشاره‌ای گذرا به استوانه‌ سیاسی

آیت‌الله خامنه‌ای پس از درگذشت هاشمی تاکنون در سخنرانی‌هایش نامی از هاشمی نیاورده بود، حتی در سخنرانی‌های مهمی همچون سخنرانی مشهد در سال نو، چهاردهم خرداد در مقبره رهبر پیشین انقلاب، نماز عید فطر و مراسم تنفیذ حسن روحانی٬ نام رییس پیشین مجمع تشخیص مصلحت نظام بر زبان وی جاری نشد. اما او این‌بار پرهیز را کنار گذاشته و با تقدیری گذرا از نقش هاشمی در اداره مجمع٬ او را از «استوانه‌های سیاسی» کشور توصیف کرده است.

در متن حکم، تقدیر از هاشمی در کنار طبسی، عسگراولادی و حسن حبیبی از دیگر درگذشتگان عضو مجمع صورت گرفته و برای هاشمی جز توصیف اشاره شده برجستگی دیگری به چشم نمی‌خورد. در ابتدای حکم جدید اعضای مجمع آمده است:«لازم می‌دانم از همه‌ی اعضاء و کارگزاران این نهاد تشکر کنم و یاد درگذشتگان این مجموعه را گرامی بدارم، مخصوصاً جناب آقای هاشمی رفسنجانی که از استوانه‌های سیاسی کشور بودند و سال‌ها مسوولیت سنگین ریاست این مجمع را برعهده داشتند، و نیز جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای طبسی و جناب آقای عسگراولادی و جناب دکتر حسن حبیبی رحمه‌الله‌علیهم.»

چالش‌های شاهرودی

اننصاب هاشمی شاهرودی به ریاست مجمع تشخیص مصلحت دور از انتظار نبود و تنها مانع احتمالی موضوع بیماری گوارشی او بود که به انجام عمل جراحی در اردیبهشت ماه امسال انجامید. روند بهبود او آن طور که پزشکان گفته‌اند رضایت‌بخش بوده است و بر این اساس شاید دلیل تعلل آیت‌الله خامنه‌ای برای انتصاب او به سمت ریاست مجمع هم اطمینان حاصل کردن از میزان سلامتی جسمی وی بوده است.

هاشمی شاهرودی از سال ۱۳۹۰ با حکم رهبری ریاست «هیات عالی حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه‌گانه» را به عهده گرفت که نزدیک‌ترین نهاد از جهت کارکرد به مجمع تشخیص مصلحت است. در برخی پیش‌بینی‌ها از او به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی جانشینی آیت‌الله خامنه‌ای هم یاد می‌شود اما از آنجا که وی عراقی الاصل است از نظر قانونی برای رهبری صاحب صلاحیت نیست.

نشستن او بر کرسی ریاست مجمع البته باز به گمانه‌ها درباره اهمیت نقش وی در گذار جمهوری اسلامی پس از درگذشت آیت‌الله خامنه‌ای دامن می‌زند و موضع‌گیری او در قبال تحولات سیاسی هم با حساسیت مضاعف دنبال خواهد شد. او در حال حاضر وظیفه‌ای دشوار به عهده دارد و باید مجمعی را اداره کند که طیفی ناهمگون از نظر سیاسی را تشکیل می‌دهند.

گرچه وزن اصول‌گرایان پر رنگ‌تر است ولی بهرحال اهمیت چهره‌های حقوقی مانند روحانی و لاریجانی را نباید دست‌کم کرد و در ثانی میان اصول‌گرایان هم اختلاف‌های اساسی وجود دارد و به سختی می‌تواند افرادی مانند احمدی‌نژاد٬ قالیباف و رییسی را درباره موضوعی با هم متحد کرد.

آن پرهیز و این مدارا

یکی از سوال‌هایی که با انتصاب‌های تازه آیت‌الله خامنه‌ای پاسخ خود را پیدا کرد درباره حضور یا عدم حضور محمود احمدی‌نژاد در ترکیب مجمع آینده بود. رهبر جمهوری اسلامی با انتصاب دوباره وی برای این نهاد نشان داد که هنوز تمایل ندارد او را به طور کامل از زمین سیاست بیرون کند و به حاشیه‌نشینی مطلق بفرستد.

احمدی‌نژاد بعد از منع شدن از کاندیداتوری در انتخابات ریاست جمهوری توسط رهبری٬ حاضر به پذیرش نظر او نشد و با نافرمانی در انتخابات ثبت‌نام کرد و هزینه‌ این سرکشی را با رد صلاحیت توسط شورای نگهبان پرداخت. رفتارهای بعدی او در حمایت از حمیدرضا بقایی و اسفندیار رحیم مشایی که از طرف اصول‌گرایان طرد شده‌اند نیز ثابت کرد که احمدی‌نژاد قصد سازش با بدنه اصول‌گرایان را ندارد.

بر همین اساس چندان عجیب نبود اگر آیت‌الله خامنه‌ای او را از ترکیب مجمع تشخیص هم کنار می‌گذاشت.  شاید التزام به حفظ وی در چارچوب نظام نتیجه عبارات معروف آیت‌الله خامنه‌ای باشد که در بحبوحه اعتراضات مردمی به احمدی‌نژاد نظر او را به خود نزدیک دانسته بود.

اعضا جذاب‌تر از رییس
از زمان انتشار حکم انتصاب اعضای دور تازه مجمع تشخیص مصلحت اغلب توجهات بیش از آنکه متوجه جانشین هاشمی رفسنجانی باشد معطوف به اعضایی بود که در ترکیب مجمع جای گرفته‌اند.

حضور رییسی و قالیباف در میان آنان از سوی کاربران شبکه‌های اجتماعی حرکت آیت‌الله خامنه‌ای برخلاف رای مردم در انتخابات اخیر تلقی شد و انتصاب مجدد احمدی‌نژاد دستاویز طعنه و کنایه.
حالا مجمع تشخیص مصلحت نظام پس از نزدیک به ۹ ماه وقفه در انتخاب رییس و اعضای جدید کارش را آغاز خواهد کرد. در این میان برخی بر این نظرند که مجمع تشخیص نوعی دورهمی بازنشستگان سیاسی بوده و کمتر تاثیرگذار است اما نمی‌توان بر چینن قضاوت‌هایی تکیه کرد چرا که به‌‌نظر می‌رسد اینکه در هر دوره مجمع تشخیص تا چه حد اثرگذار باشد بیشتر به نظر آیت‌الله خامنه‌ای برمی‌گردد.

افزون بر این می‌توان به نقش مجمع در تعیین سیاست‌های کلی نظام اشاره کرد که به آسانی می‌تواند اختیارات دولت‌ها را محدود کند. به‌ عنوان نمونه در موضوع جنجال برانگیز اجرای سند ۲۰۳۰ عمده مخالفت‌ها با اشاره به سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش‌ و پرورش صورت می‌گرفت که طبق سابقه «با مشورت مجمع تشخیص مصلحت نظام» ابلاغ شده بود.
در واقع یکی از مولفه‌های چگونگی و میزان اثرگذاری مجمع به نظر موافق یا مخالف آیت‌الله خامنه‌ای به رویکردهای دولت و مجلس برمی‌گردد تا اگر لازم باشد مجمع به‌عنوان نهاد اطمینان‌‌بخش٬ سیاست‌های رهبری را در قالب اسناد بالادستی و در اداره کشور به جریان بیندازد.

زمزمه حذف ارکان تئوریک مجمع
در این میان به‌نظر می‌رسد دستورالعمل آیت‌الله خامنه‌ای به اعضای مجمع که در عبارت «چابک‌سازی تشکیلات و حذف بخش‌های موازی و غیر ضرور» و در متن حکم جدید به آنها ابلاغ شده٬ جزو موضوعات خبرساز در آینده باشد. خاصه آنکه در جریان چابک سازی مجمع تشخیص مصلحت نظام٬ زمزمه حذف مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع که پیش‌تر سابقه حضور و شکل‌گیری حلقه‌های فکری را در کارنامه خود دارد به گوش می‌رسد.