زیتون- ریبوار کوهستانی: چند هفته‌ای است که مساله برگزاری رفراندوم استقلال در اقلیم کردستان عراق و احتمال استقلال کردستان توجه محافل بین‌المللی که خاورمیانه را زیر نظر دارند به خود جلب کرده است و علاوه بر داخل عراق به بحث‌های بسیاری هم در منطقه و به خصوص دو کشور همسایه عراق یعنی ایران و ترکیه دامن زده است.

مساله جنگ با داعش و حساسیت مساله کرد در ایران، ترکیه و سوریه و احتمال یک جنگ داخلی تمام عیار بر سر کرکوک و سایر مناطق کردنشین خارج از اقلیم کردستان و در نتیجه تشدید بی‌ثباتی و ناامنی در عراق و منطقه، موجب شده مساله برگزاری رفراندوم در اقلیم کردستان عراق از یک مساله داخلی و حتی منطقه‌ای فراتر رفته و به مساله‌ای جهانی بدل شود.
استقلال کردستان برای بخشی از کردها رویایی تاریخی است و اکنون به نظر می‌رسد زمان زیادی به تحقق این رویای کردی باقی نمانده و مرزهای قراردادی سایکس‌پیکو در خطر فروپاشی و تغییر است. البته رفراندوم هنوز برگزار نشده و حتی ممکن است با توافق در لحظه آخر برای مدتی نامعلوم به تعویق بیفتد، اما به گفته برخی از ناظران، طرح مساله استقلال کردستان در این سطح و ابعاد، کردهای حامی استقلال را در هر حال برای تحقق رویایشان یک گام به پیش برده است.

در گفتگو با دکتر خالد توکلی، جامعه شناس و تحلیلگر مسائل سیاسی در سقز، کردستان ایران، از او پرسیدیم که رفراندوم در اقلیم کردستان عراق چه نتایجی در داخل عراق به دنبال خواهد داشت، واکنش کشورهای منطقه به این رفراندوم چه خواهد بود و احتمال استقلال کردستان چه تاثیری بر ایران و مطالبات کردها در این کشور خواهد گذاشت. دکتر توکلی معتقد است احتمال کردستان عراق در پیامد این رفراندوم دور از انتظار نخواهد بود اما کرکوک نقطه‌ای است که هیچ یک از طرفین به آسانی از آن نخواهند گذشت و در پیوند با ایران هم قاعدتا این رفراندوم و استقلال کردستان٬ بدبینی‌های از پیش موجود به اهداف کردها و جنبش کردی در ایران را نزد مرکز تشدید خواهد کرد.
متن کامل گفتگو را در پی بخوانید.

آقای توکلی، آیا رای آوردن رفراندوم در اقلیم کردستان ضرورتا به معنای استقلال کردستان خواهد بود؟ به بیان دیگر، ایده برگزاری این رفراندوم صرفا تاکتیکی است برای گرفتن امتیازات بیشتر از حکومت عراق یا واقعا مقدمه‌ای‌ست برای استقلال و اعلام دولت مستقل کردستان؟

انجام رفراندوم ضرورتا به معنی استقلال فوری نیست و قرار بر این است که پس از انجام رفراندوم، اقلیم کردستان مذاکراتی با دولت مرکزی انجام دهد و از رفراندوم به عنوان گامی ضروری نخست برای استقلال استفاده شود.

اگرچه می‌دانیم که مسعود بارزانی چندین بار اعلام کرده است که اقلیم کردستان حاضر به مذاکره و کنار گذاشتن ایده رفراندوم و یا استقلال کردستان است اگر که بدیل و یا آلترناتیو بهتری به آن‌ها ارائه شود.

این ادعای آقای بارزانی به این معنی است و یا دست‌کم برخی این برداشت را از صحبت‌های ایشان می‌کنند که آقای بارزانی در صدد گرفتن امتیازات بیشتری از حکومت مرکزی عراق و جامعه بین‌المللی است تا بتواند موقعیت خود را در هم کردستان و هم در عراق و جامعه جهانی تقویت کند.

اقلیم کردستان تاکنون نتوانسته است حمایت‌ بین‌المللی برای برگزاری رفراندوم استقلال جلب کند. بسیاری از طرف‌های بین‌المللی اقلیم کردستان می‌گویند اکنون زمان مناسبی برای برگزاری این رفراندوم نیست. با این وضعیت، اگر پس از رفراندوم، کردستان مستقل اعلام موجودیت کند، به نظرتان جامعه جهانی مشروعیت کردستان به عنوان یک کشور مستقل را به آسانی خواهد پذیرفت؟

معمولا مشروعیت دادن و به رسمیت شناختن یک کشور مستقل تازه تاسیس خیلی راحت نیست. من فکر می‌کنم که به رسمیت شناختن کشوری مثل کردستان که در جامعه جهانی دوستان نزدیک، قابل اعتماد و یکرنگی ندارد و از سوی کشورهای همسایه هم محاصره شده است، پروسه راحتی نخواهد بود. البته تحقق استقلال کردستان و به رسمیت شناخته شدن کشور کردستان امر غیرممکنی هم نیست. کردستان امکان‌هایی در اختیار دارد و امتیازاتی دارد که می‌تواند با توسل به آن‌ها در مدت زمانی تقریبا یکی دو ساله٬ برخی از کشورها استقلالش را به رسمیت بشناسند و کاری بکند که در جامعه جهانی موقعیت بهتری داشته باشد.

در صورت رای‌ مثبت مردم به رفراندوم استقلال کردستان٬ تا چه حد وقوع تنش‌ و درگیری نظامی شدید میان دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان را محتمل می‌دانید؟

اگر تنش و درگیری بین اقلیم کردستان و حکومت مرکزی عراق پیش بیایید در مناطق اربیل و سلیمانیه رخ نخواهد داد.

من فکر می‌کنم اگر درگیری پیش بیایید در استان کرکوک و اطراف کرکوک خواهد بود. در اطراف کرکوک هم بخشی از نیروهای نظامی دولت مرکزی و هم نیروهای حشد شعبی حضور پررنگی دارند.

حمایت اسرائیل از رفراندوم و استقلال کردستان تاثیری چندانی در استقلال کردستان ندارد و فکر می‌کنم حتی کار را خراب‌تر می‌کند.

از این لحاظ هم که کرکوک به لحاظ اقتصادی و به خاطر منابع نفتی موقعیت استراتژیکی دارد و اهمیت زیادی برای طرفین دارد٬ اگر تنش نظامی جدی بین طرفین پیش بیایید مکان وقوع آن کرکوک خواهد بود. این نکته را هم اضافه کنم که گفته شده هم امریکا و هم دولت مرکزی عراق به مسوولان اقلیم کردستان اعلام کردند که اگر کردستان می‌خواهد مستقل شود می‌تواند بدون ادعایی بر کرکوک استقلالش را اعلام کند و این استقلال از سوی آن‌ها به رسمیت هم شناخته خواهد شد. به این ترتیب جنگ اصلی بر سر کرکوک است.

گفته می‌شود یکی از خطرات برگزاری این رفراندوم، شکست ایده همزیستی مسالمت‌آمیز فدرال در کردستان عراق است و این می‌تواند روی ایران هم تاثیر بگذارد و در نتیجه نه اپوزیسیون و نه حکومت ایران دیگر باور نکنند که کردها در ایران هم در صورت برقراری نظام فدرال به وعده‌های خود پایبند بمانند و به سمت تکرار تجربه اقلیم کردستان گام برندارند؟ این نگرانی‌ها را به جا می‌دانید؟

البته سال‌ها پیش و از همان زمانی که کردها در ایران شعار خودمختاری سر می‌دادند، این شعار در مرکز با عنوان «تجزیه‌طلبی» تعبیر می‌شد و همان زمان انقلاب و پیش از انقلاب هم به کردهای خواهان خودمختاری «تجزیه‌طلب» گفته می‌شد. این امر تازه‌ای نیست. اما قاعدتا اتهام زنندگان می‌توانند این بار با قطعیت بیشتر و با شواهدی که از تجربه کردستان عراق ارائه می‌دهند  مدعای خود را آسان‌تر و با عمق نفوذ بیشتری در افکار عمومی ایران جا بیندازند که فدرالیسم و خودمختاری و تمرکز زدایی در ایران به معنای تجزیه ایران خواهد بود و این نگرانی می‌تواند در میان بخشی از مردم و بخشی از جریان‌های ناسیونالیستی و ناسیونالیست‌های ایرانی موثر کاملا جدی تلقی شود. بنابراین این نگرانی می‌تواند وجود داشته باشد.

در صورت برگزاری رفراندوم و در پیامد آن اعلام استقلال کردستان، واکنش ایران چه خواهد بود؟ آیا ممکن است ایران به اقلیم کردستان و یا کشور نوپای کردستان حمله نظامی کند؟

من فکر نمی‌کنم حمله نظامی به کردستان از سوی ایران به صورت گسترده رخ دهد. ایران شاید به صورت کمک به نیروهای نظامی که وابسته به دولت مرکزی عراق هستند به صورت غیرمستقیم علیه کردستان وارد عمل شود. در حالتی هم که پیشمرگه‌های احزاب کردستان ایران علیه نیروهای نظامی ایران عملیات نظامی انجام دهند، ایران ممکن است در واکنش، در مواردی عملیات محدودی در داخل خاک اقلیم کردستان انجام دهد٬ اما فکر نمی‌کنم ایران به این نتیجه برسد که حمله گسترده نظامی به اقلیم کردستان انجام دهد.

با توجه به این‌که دفاتر، پایگاه‌ها و سرکنسول‌گری‌های کشورهای اروپایی و آمریکا در اربیل واقع شده است، در صورت بروز درگیری نظامی یا حمله‌های هوایی ایران یا ترکیه، به نظرتان این کشورها چه موضعی در پیش خواهند گرفت؟

موضع کشورهای اروپایی و امریکا تا حدی مشخص است و اگر درگیری نظامی در کردستان پیش بیایید شاید آن‌ها را به این نتیجه برسند که دفاتر و سرکنسول‌گری‌های خود را در کردستان تعطیل کنند. اگر هم حمله نظامی از سوی کشور خارجی به کردستان رخ دهد، کشورهای اروپایی و امریکا ممکن است تنها در حد ابراز نگرانی یا محکوم کردن لفظی موضع بگیرند.

با توجه به این‌که کشور مستقل کردستان از سوی بسیاری از مقامات ایرانی و برخی مقامات و چهره‌های جهان عرب به «اسراییل دوم در منطقه» تعبیر شده است، حمایت اسراییل از برگزاری رفراندوم استقلال کردستان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا این حمایت به ایده استقلال کردستان کمک می‌کند و از مرحله پشتیبانی لفظی فراتر خواهد رفت؟

من فکر می‌کنم اسراییل بیش از آن‌که نگران سرنوشت کردها و طرفدار استقلال کردستان باشد به اهداف خودش که تضعیف کشورهای عربی و کشورهای مسلمان است فکر می‌کند.

حمایت اسراییل از رفراندوم و استقلال کردستان تاثیری چندانی در استقلال کردستان ندارد و فکر می‌کنم حتی کار را خراب‌تر می‌کند. این که برخی‌ها هم می‌گویند با استقلال کردستان، اسراییل دومی در منطقه ایجاد می‌شود حرف نادرستی است ولی حمایت‌هایی که اسراییل به صورت صرفا لفظی از اقلیم کردستان و استقلال کردستان ابراز داشته است به این ادعا و گمانه غلط دامن زده و آن را تقویت کرده است.

اگرچه همه می‌دانند که از سوی اسراییل هیچ حمایت عملی از استقلال کردستان به عمل نیامده است اما اسراییل می‌کوشد از این رفراندوم برای ایجاد تفرقه بین مسلمان و کشورهای عربی بهره‌برداری کند و در عمل اهداف خودش را پیگیری می‌کند و آشکار است که قصدی برای کمک به کردم کردستان یا استقلال کردستان ندارد