از پافشاری بر جدایی تا کاهش تنش‌ها

زیتون: با وجود تهدیدهای گاه و بی‌گاه طرف‌های درگیر در مناقشه استقلال خواهی اقلیم کردستان عراق، تحولات زیر‌پوستی از کاهش تنش‌ها خبر می‌دهد.

به نوشته روزنامه نیویورک تایمز، یک هفته پس از جنجال همه پرسی در «اقلیم» و طوفان تهدیدها درباره بستن مرزها از سوی طرفهای ایرانی و ترک و البته تحریم کردستان، هنوز هیچ اقدام عملی قابل توجهی در این راستا صورت نگرفته است.
از آن سو نیز باز ماندن مرزها به روی غیر نظامیان، با وجود مانورهای مشترک ایران و ترکیه، و البته اعلام رفع ممنوعیت پروازهای بین المللی به کردستان با ترانزیت بغداد، از نگاه روزنامه نیویورک تایمز٬ نشانه‌های خوبی از کاهش تنش در منطقه در روزهای اخیر است.
اردوغان رییس جمهور ترکیه که در سفر اخیرش به ایران باز هم از تشدید فشارها این بار با مشارکت ایران و عراق سخن گفت؛ این بار صحبت از اتحاد برای جلوگیری از صدور نفت اقلیم به خارج کرد.

سود هنگفت دولت ترکیه از صادرات نفت کردستان عراق از مرزهای خود، به حدی است که نمی‌تواند به راحتی از آن بگذرد

این موضع گیری را رییس دولت ترکیه قبلا هم داشته ولی گزارش‌ها حاکی است تا امروز هیچ اختلالی در روند صدور نفت کردستان عراق رخ نداده است.
از اثرات عملی دستور جدید حیدر العبادی مبنی بر تحریم ارزی اقلیم کردستان نیز، هنوز در عمل خبری نیست.
به نوشته روزنامه واشنگتن پست، تحریم ارزی اقلیم کردستان از سوی عراق، دستکم در این مدت کوتاه، توانسته چند مشتری با حسابهای کوچک را راضی کند که پولهای خود را از بانک بیرون بکشند؛ هر چند که در صورت ادامه این روند، نمی توان تاثیر آن را بر امور بانکی اقلیم کم اهمیت دانست.
تنها طرح اقتصادی دولت مرکزی که در زندگی مردم اقلیم، تاثیر مستقیم دارد، وام های کم بهره برای حمایت از طرح‌های زودبازده است که تا امروز خبری از قطع این وام ها هم نیست.

در این میان مسعود بارزانی، به عنوان رهبر اقلیم هم کم کم دارد در می‌یابد که تنها با تکیه بر دلارهای نفتی، آن هم در منطقه‌ای که هیچ راهی به آبهای آزاد ندارد نمی توان تنها با استناد به نمادهایی مانند پرچم و خاک، داعیه کشورداری داشت. چنان که هشیار زیباری وزیر خارجه پیشین عراق نیز با اذعان به خواسته کردها تاکید می‌کند: «استقلال کردستان، راه دشواری است که یک شبه و بدون داشتن ملزومات کافی، قابل دسترسی نیست.»

در همین ارتباط رئیس دیوان ریاست اقلیم کردستان خبر از توافق بارزانی با مقام‌های دولت مرکزی برای حل اختلافات اربیل – بغداد داده است.فواد حسین رییس دیوان ریاست اقلیم کردستان اعلام کرده کە بارزانی، علاوی و نجیفی بر سر چهار بند توافق کردند.
به گفته او «آغاز گفتگوها و نشست‌ها میان طرف‌های اصلی سیاسی در عراق برای آرام کردن وضعیت»٬ «برگزاری نشست‌ها بر اساس برنامه‌ای شفاف و مشخص»٬«پایان دادن به تحریم‌ها و اقدامات تنبیهی در مقابل اقلیم کردستان» و  «آغاز نشست‌ها در آینده نزدیک بر اساس مکانیسم ویژە در راستای هماهنگی مداوم» از جمله ۴ محور اصلی این مذاکرات خواهد بود. شنیده‌ها همچنین حاکی است که مقام‌های اقلیم کردستان حاضرند اگر پیش‌شرط‌هایشان مورد قبول بغداد قرارگیرد، ایجاد «کنفدراسیون» در عراق را بپذیرند.

از تهدیدهای انتخاباتی تا دعوت به میز مذاکره
از دیگر سو نیز واکنش خونسرد رهبران غربی و عدم حمایت قاطع آنها از هیچ کدام از طرف‌های درگیر، دست بالا را از آنها برای برخورد جدی با طرف مقابل گرفته است. آمریکا و اروپا هر چند قبلا مخالفت خود را با جدایی اقلیم کردستان از عراق اعلام کرده‌اند اما تاکید آن‌ها بر پرهیز از هر گونه تنش، رهبران عراق را از کمک خود برای نشاندن رهبران اقلیم بر سر جایشان ناامید کرده است.
اعلام آمادگی امانوئل مکرون برای میانجی‌گری میان طرف‌های کرد و عراقی به خوبی سیاست غرب را در این زمینه نشان می‌دهد.
در واقع، دیپلمات های غربی تلاش می‌کنند تا از برافروخته شدن آتش نزاعی جدید در میانه جنگ با داعش در منطقه خاورمیانه جلوگیری کنند.

از سوی دیگر نیز تاکید آیت الله سیستانی رهبر با نفوذ شعیان عراق بر گفتگوی میان دو طرف برای رسیدن به توافق از سویی، و «خطر قرمز» خواندن ایده جدایی کردستان از عراق، به گفته مدیر موسسه خاومیانه واشنگتن، امیدواری‌ها برای کاهش تنش را افزایش داده است.
انگیزه های انتخاباتی و غیر اصیل رهبران اقلیم و عراق برای برگزاری همه پرسی جدایی نیز در کاهش تنش‌ها مزید بر علت شده است.
به عبارت بهتر، واکنش شدید نخست وزیر عراق، حیدر العبادی به همه پرسی از نگاه کارشناسان، بیشتر با هدف جلب پشتیبانی شیعیان این کشور انجام می شود؛ واکنش‌های شدیدی که کمتر، جنبه عملی به خود گرفته است.
چنان که سعد الحدیثی سخنگوی آقای عبادی نیز بر پرهیز از افزایش تنش‌ها تاکید دارد. همه این تحولات در بعد داخلی، دو طرف کرد و عراقی را در چند روز اخیر به پیگیری مذاکره در عین تداوم تهدیدها کشانده است.

بن بست اقتصادی جدایی طلبی
ساختار اقتصاد اقلیم نیز چشم انداز اقدام مستقل و بی نیاز از همسایه ها راکمرنگ کرده است.
اقتصاد اقلیم کردستان٬ اقتصادی مصرفی و کم و بیش بی بهره از زیر ساخت های تولیدی است. حدود ۷۰ درصد نیازهای اقلیم، از خارج از مرزها و به ویژه از مرز ترکیه و سپس ایران تامین می شود. حجم مبادلات کردستان عراق با ترکیه و ایران، به ترتیب ۱۳ و ۸ میلیارد دلار است.

هر چند ایران و ترکیه تنها شرکای اقتصادی اقلیم نیستند ولی وابستگی کردستان برای برقراری ارتباط با دنیای خارج به همسایه‌های ایرانی و ترک، اهمیت نقش آنها را دو چندان کرده است.در مجموع، نیاز دو کشور برای تداوم رابطه اقتصادی میان خود با اقلیم کردستان عراق، زمینه تحقق نیافتن تهدیدهای آن‌ها برای فشار بیشتر بر کردستان را فراهم کرده است.

سود و زیان اقتصادی ایران و ترکیه بر سر مناقشه اقلیم
در کنارهمه عوامل داخلی، عامل بسیار تعیین کننده دیگر برای بن بست در موضوع جدایی خواهی اقلیم کردستان عراق، نبود وحدت کافی میان دو همسایه منطقه‌ای یعنی ترکیه و عراق است.
سود هنگفت دولت ترکیه از صادرات نفت کردستان عراق از مرزهای خود، به حدی است که نمی‌تواند به راحتی از آن بگذرد؛ جز در صورتی که دولت مرکزی عراق، جایگزینی برای آن ارائه دهد. چرا که به هر حال، منافع دو دولت در زمینه خطر جدایی کردستان، کم و بیش مشترک است. سرمایه گذاری‌های سنگین ترک‌ها در اقلیم نیز دست و پای آنها را برای انجام فشارهای جدی بسته است.
برای ایران تازه رها شده از تحریم نیز وضع تقریبا به همین شکل است. با وجود تهدید روزهای نخست برگزاری همه پرسی از سوی تهران، انتقادهای فراوانی از سوی کارشناسان داخلی نسبت به موضع گیری های تند مقامات ایرانی مطرح شد.

اختلاف ژئوپولیتیک ایران و ترکیه درباره «اقلیم»
تفاوت در موقعیت ژئوپولیتیک اقلیم کردستان برای ایران و ترکیه نیز یکی دیگر از دلایل همراه نشدن کافی این دو همسایه بر سر تنش در اقلیم کردستان عراق است.
جلیل روشندل، استادعلوم سیاسی دانشگاه کارولاینای شمالی آمریکا در گفتگو با «زیتون»٬ اشاره‌هایی به این تفاوت‌ها دارد.
به باور این کارشناس امور بین الملل، تفاوت ماهوی میان مرزهای ترکیه و ایران با اقلیم، پیچیدگی‌های کار ترک‌ها را به مراتب بیشتر کرده است.
به گفته روشندل: «تمام ۳۵۱ کیلومتر مرز ترکیه با عراق، مرز اقلیم کردستان است و اگر عراق به آن مرز دسترسی نداشته باشد، دیگر حتی همسایه ترکیه تلقی نمی‌شود و این خود از پیچیده ترین مسائل در راه استقلال کردستان خواهد بود.»

در جنوب خط مرزی با ترکیه و تقریبا به موازات آن با ترکیه، مرز عراق و اقلیم کردستان، از همه پیچیده تر است. چرا که تا پیش از مراجعه به آرای عمومی، خطوط مرزی به معنای بین المللی ترسیم نشده و مرز داخلی محسوب می شده است.»
این کارشناس روابط بین الملل می افزاید:«طول این مرز، مشخص نیست و می‌تواند چیزی حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ کیلومتر باشد.»
این در حالی است که به گفته این استاد علوم سیاسی، «ایران و عراق، ۱۴۵۸ کیلومتر مرز مشترک دارند، که بخش کمی از آن در شمال غربی ایران، یعنی حدود ۲۲۰ کیلومتر مربوط به اقلیم کردستان می شود. اگر این بخش از مرز را از باقی مانده مرز با عراق جدا کنیم، هنوز ایران و عراق، مرز مشترک طولانی خواهند داشت.»
بالفعل نبودن تهدید جدایی طلبی کردها در ایران نسبت به ترکیه نیز، زمینه دیگری از حرکت دست به عصای طرف ایرانی را نسبت به ترک ها رقم زده است.
در این زمینه هم البته، بیشتر تحلیلگران بر این نکته تاکید دارند که از بین بردن شکاف توسعه یافته و غیر توسعه یافته میان استان کردستان و دیگر مناطق کشور می‌تواند اندک نجواهای جدایی طلبانه را نیز خاموش کند.
در حالی که درون مرزهای ترکیه٬ مناقشه میان جدایی طلبان کرد و دولت مرکزی، سالهاست از عوامل اصلی بروز ناامنی در کشور بوده است.