زیتون-مهدی تاجیک: سخنرانی دونالد ترامپ رییس‌جمهوری ایالات متحده درباره توافق هسته‌ای ایران٬ همان‌طور که انتظار می‌رفت یک سخنرانی با ادبیاتی تند و تهاجمی بود ولی همچنان معنای خروج آمریکا از این توافق را نداشت.
ترامپ در سخنرانی خود مدعی عدم پایبندی تهران به توافق هسته‌ای شد و حالا نوبت کنگره است که در یک بازه زمانی ۶۰ روزه به طراحی تحریم‌هایی علیه ایران اقدام کند.
سخنرانی ترامپ همچنین حاکی از طراحی تحریم‌هایی علیه سپاه پاسداران بود ولی هنوز مشخص نیست که این تحریم‌ها آیا متفاوت از آن چیزی خواهد بود که در حال حاضر علیه سپاه اعمال می‌شود یا صرفا تاکیدی بر تحریم‌های پیشین است. استفاده او از عبارت خلیج عربی به جای خلیج فارس هم که در سخنرانی‌اش به کار رفت یک پیام معنادار برای خوشامد کشورهای عرب منطقه داشت ولی انتظار می‌رود که این موضع‌گیری در ایران علاوه بر واکنش‌های حکومتی با بازخورد بسیار منفی در سطح افکار عمومی نیز روبرو شود.
توپ برجام در زمین کنگره
فضای تبلیغاتی که قبل از سخنرانی ترامپ درباره ایران شکل گرفته بود به اندازه‌ای سنگین بود که انتظار هر موضع‌گیری و اعلام‌نظری از سوی وی می‌رفت.
با این حال سخنان ترامپ گواهی بر این بود که به هم زدن یکباره برجام و اعلام خروج آمریکا از آن چیزی نیست که حتی یک رییس‌جمهور غیرقابل پیش بینی چون او به راحتی قادر به انجام‌اش باشد.
او بعد از سخرانی و پیش از ترک کاخ سفید نیز به خبرنگاران گفت اگر کنگره تحریم‌های جدیدی را پیشنهاد ندهد با یک امضا توافق را بهم خواهد زد. چنین هشداری هم مشخص نیست که تا چه حد قابلیت عملیاتی شدن داشته باشد به ویژه از این جهت که حتی مقام‌های طراز اول وزارت خارجه آمریکا هم لحنی مشابه ترامپ ندارند و از ماندن در برجام صحبت می‌کنند. هیتر نورت سخنگوی وزارت خارجه این کشور روز جمعه(۲۱ مهر) در صفحه توییتر خود نوشته بود که «فریب تیترهای خبری تلویزیونی را نخورید. ما در برجام می‌مانیم.»
ایران همچنان متعهد می‌ماند
فرصت ۶۰ روزهای که از حالا شروع شده است یک دوره حیاتی برای توافق اتمی خواهد بود و در پایان آن مشخص می‌شود که آیا شانسی برای بقای آن وجود خواهد داشت یا نه. حسن روحانی در سخنرانی مفصل خود که بلافاصله پس از پایان سخنرانی ترامپ انجام شد بار دیگر تاکید کرد که ایران به توافق‌های خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متعهد خواهد بود و از برجام خارج نخواهد شد.
ادبیات رییس‌جمهوری ایران هم در قبال آمریکا تند و پر از حملات لفظی بود اما کاملا مشخص بود که تهران فعلا قصد واکنش عملی ندارد و می‌خواهد با اعلام پایبندی‌اش به برجام از حمایت سایر شرکای قرارداد اتمی برخوردار باشد. روحانی در ابتدای سخنرانی‌اش اشاره کرد که موضع‌گیری ترامپ چیزی جز «فحاشی» و «اتهامات واهی» نبوده است و از شنیدن حرفهای او غافلگیر نشده است. چنین لحنی بیانگر آن است که تهران کماکان اعتقاد دارد لغو برجام به صورت یکجانبه از سوی آمریکا امکان‌پذیر نیست
.
صداهایی که به تهران امید می‌دهد
دلگرمی ایران به پشتیبانی اتحادیه اروپا٬ چین ٬ روسیه و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بی‌مورد نیست. رهبران اروپایی در روزهای اخیر با صریح‌ترین شکل ممکن از قرارد اتمی ایران حمایت کرده و گفته‌اند که در آن باقی خواهد ماند. فدریکا موگرینی مسوول سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا پس از سخنرانی ترامپ به صراحت گفت که «ما به عنوان جامعه بین الملل به خصوص در اروپا نمی‌توانیم توافقی را که موثر بوده زیر پا بگذاریم٬ تمام مفاد قطعنامه در حال اجراست.» او به طور مشخص اختیار ترامپ برای لغو یکجانبه قرارداد اتمی را رد کرد و گفت که «رییس جمهوری آمریکا اختیارات زیادی دارد اما این یکی از اختیارات او نیست.»
برای تهران حالا گرچه حفظ این پرستیژ که یک کشور مسوولیت پذیر درباره معاهدات بین‌المللی‌اش است از اهمیت بالایی برخوردار است اما تیم دیپلماتیک دولت قطعا روزهای بسیار سختی را طی دو ماه آینده پشت سر خواهند گذاشت
در همین حال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم بعد از سخنان ترامپ با انتشار بیانیه‌ای بر پایبندی ایران به مفاد توافق اتمی تاکید کرد. در بیانیه این نهاد آمده است که «در حال حاضر مستحکم‌ترین نظام بازرسی‌های هسته‌ای جهان در مورد ایران اجرا می‌شود.» بیانیه آژانس به معنای زیر سوال بردن ادعای ترامپ است که می‌گوید نظام بازرسی‌ها از ایران کامل نیست و باعث تخلف‌های متعدد از سوی جمهوری اسلامی شده است.
بازی با کارت تحریم سپاه
هدف قرار دادن سپاه پاسداران از سوی رییس‌جمهوری ایالات متحده هم موضوعی بود که پیشتر به رسانه‌ها درز کرده بود. خبرهای اولیه حتی حکایت از این داشت که ترامپ ممکن است خبر از اضافه شدن سپاه به لیست گروه‌های تروریستی بدهد.
محمدعلی جعفری بعد فرمانده کل سپاه پاسداران در واکنش به این شایعه گفته بود که چنین اقدامی از سوی آمریکا به این معنا است که ایران نیز از این پس نیروهای ارتش آمریکا را همسنگ نیروهای داعش در نظر خواهد گرفت.
در سخنان ترامپ اما بحثی از اضافه کردن سپاه به لیست گروه‌های تروریستی نشد و صرفا از تحریم‌های تازه توسط وزارت‌خزانه داری علیه این نهاد صحبت به میان آمد.
روحانی در واکنش به این سخنان از عملیات‌های برون مرزی سپاه دفاع کرد و گفت که این نیرو در حال مقابله با تروریسم در منطقه است.
روزهای خاکستری اقتصاد
نتیجه کشاکش‌های کلامی پر دامنه‌ای که در روز جمعه پیرامون توافق اتمی اتفاق افتاد هنوز هیچ چیزی را در عمل تغییر نداده است. صورت مساله به ساده‌ترین صورت این است که آمریکا فعلا از برجام بیرون نیامده و ایران نیز فعلا به مفاد برجام پایبند خواهد بود. مادامی که خروج از توافق عملا اتفاق نیفتد هم همین وضعیت تعلیق حفظ خواهد شد.
برای تهران حالا گرچه حفظ این پرستیژ که یک کشور مسوولیت پذیر درباره معاهدات بین‌المللی‌اش است از اهمیت بالایی برخوردار است اما تیم دیپلماتیک دولت قطعا روزهای بسیار سختی را طی دو ماه آینده پشت سر خواهند گذاشت. تندروها در تهران حالا با صدایی حق به جانب‌تر از همیشه علیه دیپلماسی دولت موضع‌گیری خواهند کرد و اعتبار ایده تنش‌زدایی هم تضعیف خواهد شد.
سایه سنگین تردیدها پیرامون آینده برجام همچنین باعث می‌شود که اروپایی‌ها برای سرمایه‌گذاری در ایران بی‌انگیزه‌تر از قبل شوند و منتظر بمانند تا تکلیف آمریکا درباره این توافق روشن شود.
در همین دو هفته گذشته هم نگرانی از لغو برجام باعث کاهش ارزش پول ملی و بالا رفتن قیمت دلار و یورو در بازار تهران شده بود و حالا به نظر می‌رسد که روند تعلیق اقتصادی تداوم یابد.
بنابراین ورای شعارهایی که مقام‌های دولت درباره آمادگی برای هر شرایطی سر می‌دهند این نکته روشن است که حتی تضعیف برجام تا همین جای کار هم اثرات محرز و مشخص خود را بر اقتصاد کشور گذاشته شد. اقتصادی که قرار بود بزرگترین سود را از توافق اتمی ببرد و حالا دارد به روزای پر بحران دوران تحریم نزدیک می‌شود.
