جمعی از مدیران شرکت‌های مواد غذایی و صنایع سلولزی بهداشتی ایران در قالب یک خیریه مبالغی را جمع‌آوری کردند و هم‌زمان با ارسال کامیون‌های کیک و نوار بهداشتی و پتو، فاکتورهای خرید و ارسال بار در هر مرحله را با جزییات برای گروه‌های تلگرامی زیرمجموعه شان پست می‌کنند تا ضمن شفاف‌سازی، اعتماد همکاران تجاری‌شان را در صرف صحیح کمک‌های نقدی و اقلام اهدایی جلب کنند.
صادق زیباکلام استاد دانشگاه و تحلیل‌گر سیاسی که سخنرانی‌های انتقادی‌اش در دانشگاه‌ها شهرت و محبوبیتی به این چهره‌ی دانشگاهی داده است، به وقت بحران مورد اعتماد جمع کثیری از هم‌وطنان قرار گرفت تا آن‌جا که در چهل و هشت ساعت پس از زلزله مبلغ یک میلیارد تومان را برای کمک به زلزله زدگان جمع‌آوری کرد.
«جمعیت امام علی»، نهاد مردمی که سال‌ها در کمک به ایتام و کودکان بی‌سرپرست فعال بوده، اکنون نیز مرجع اعتماد مردم برای کمک‌رسانی قرار گرفته است. «جمعیت طلوع بی‌نشان» نهاد شناخته شده دیگری که در مددکاری کارتون‌خواب‌ها و زنان معتاد و کودکان خیابانی فعالیت‌های موثری داشته، نیز به دنبال وقوع زلزله با اعزام گروه به مناطق آسیب‌زده کمک‌رسان هدایای مردمی است که به «آن‌ها» اعتماد دارند.
ده‌ها نهاد مردمی در کنار صدها چهره شناخته شده بیشتر از دولت و سازمان‌های تخصصی مانند هلال احمر و کمیته‌ی امداد، مورد اعتماد مردم قرار گرفتند. آن‌ها برخلاف نهادهای دولتی در اقدامی جالب توجه سعی دارند با انتشار عکس‌ها، صورت‌حساب بانکی و فاکتورهای خرید شفاف و قابل اطمینان عمل کرده و اهداکنندگان را در چگونگی روند کمک‌رسانی‌شان قرار دهند.
شفاف‌سازی دغدغه‌ای‌ست که به دلیل پنهان‌کاری، سواستفاده و فساد نهادهای دولتی که پیش‌تر مرجع امدادرسانی محسوب می‌شدند،اکنون مطالبه‌ی مردم از نهادهای غیردولتی شده است. به واسطه‌ی اعتماد و خواست مردم، امدادرسانی از نهادهای متخصص برعهده‌ی گروه‌ها یا اشخاص غیرمتخصص اما مددکار و دردمند قرار گرفته است، از این‌رو شاید دانستن برخی دستورالعمل‌های کمک‌رسانی در سازمان‌های بین‌المللی نظیر پزشکان بدون مرز خالی از فایده نباشد.
نکته های امداد رسانی
امدادرسانی در ساعات اولیه پس از وقوع زلزله در چهار بخش جستجو و نجات، درمان و مراقبت پزشکی، اسکان موقت و تغذیه‌ی حادثه دیدگان تقسیم می‌شود که معمولا تا چندین هفته پس از حادثه اولویت نیازهای مردم منطقه در همین بخش‌هاست.
در طول روزها و هفته‌ها و ماه‌های پس از زلزله، نیازهای پزشکی مجروحان هم‌چنان در اولویت است ولی نبایستی از درمان روانی و روحی آسیب‌دیدگان (تروماتراپی )غافل شد. شوک ناشی از مصیبت مرگ عزیزان و از دست رفتن خانه و کاشانه و بی‌پناهی گسترده‌ای که گریبانگیر زلزله‌زدگان می‌شود، اغلب نیاز به استقرار گروه‌های روانشناس در منطقه را ضروری می‌کند. در جریان زلزله اخیر خوشبختانه به همت یکی از نهادهای مردمی قرار است چند گروه از دانشجویان روانشناسی به مناطق زلزله زده اعزام شوند، هرچند این تعداد کافی نیست و حضور متخصصان و روانشناسان باتجربه برای تسکین آلام ناشی از بحران ضروری به نظر می‌رسد.
اگرچه کنسرو و بسته‌های نان خشک در رفع نگرانی گرسنه‌نماندن مردم راه‌گشاست ولی تهیه و توزیع غذای گرم در مناطق زلزله‌زده به تقویت روحیه‌ی نجات‌یافته گان، امنیت روانی و دل‌گرمی به حضور مددکاران و مسئولان در کنارشان کمک خواهد کرد.
بیشترین انتقادهایی که در روزهای اخیر توسط کانال‌های مردمی بازتاب داده می‌شود، توزیع آشفته و ضعف گروه‌های امدادرسانی در انتقال مناسب و سریع مایحتاج زلزله‌زدگان به تمامی مناطق حادثه‌دیده است. توزیع نامناسب با توجه به پراکندگی جمعیتی در هشت شهر و قریب به هزار و دویست روستا در منطقه آسان نیست و سرکشی نیروها به بسیاری از این روستاهای کوچک که اغلب دسترسی جاده‌ای هم ندارند، به دغدغه‌ی مهمی تبدیل شده است. هر روز خبری می‌رسد که روستایی بی‌پناه مانده و هنوز هیچ‌کس یا ارگانی برای امدادرسانی به آن‌جا نرفته است. با این وجود صدای کمک روستانشینان به مدد شبکه‌های اجتماعی شنیده می‌شود. هم‌اینک نرم‌افزاری تهیه شده که بنابرآن، نقشه‌ی منطقه، نیازها و وضعیت هر روستا به تفکیک در حال شناسایی و تکمیل روزانه است. مردم به واسطه‌ی فضای مجازی و اطلاع‌رسانی شفاف سریع‌تر از ستادهای دولتی در مدیریت بحران خلاقیت و ابتکار عمل را به دست گرفته‌اند و برای نجات و کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان پیش‌قدم هستند.
در نگاه وسیع‌تر به موضوع امدادرسانی، بایستی پروسه‌ی یک‌ساله را در نظر داشت. پایگاه‌ها و نهادهای امدادرسانی چه در بخش دولتی و چه غیردولتی در یک نگاه بلندمدت به منطقه می‌توانند اقلام مناسب‌تری را توزیع کنند که نه تنها رفع نیاز کنونی حادثه دیدگان باشد بلکه در ماه‌های سرد زمستان نیاز حادثه دیگان را تکافو کند.
یکی از مشکلات مهم در هفته‌های آینده اسکان موقت مردم است. چادرهای مسافرتی برای چند شب بعد از زلزله مناسب است اما در میان مدت کانکس‌های نه تا دوازده متری می‌تواند چاره‌ساز باشد.
تجربه‌ی امدادرسانی در سازمان پزشکان بدون مرز نشان داده که چادرهای مسافرتی حتی با روکش‌های پلاستیکی ضد آب و پتوهای داخلش در پی بارندگی یا وزش شدید باد کاملا از بین رفته و مردم مستاصل مجبور به برپاکردن چادر نو شده‌اند، درحالی‌که در بارندگی تمامی وسایل و آذوقه‌شان را از دست داده بودند. در چنین شرایطی کمپ‌های موقت پناهجویی در یونان استقرار هزاران کانکس کوچک را در دستورکار قرار داد تا هر خانواده سه تا چهارنفره در یک کانکس اسکان داده شوند. البته این شرایط هم‌چنان برای آسیب‌دیدگان سخت و مشقت‌بار است اما از ماندن در فضای باز و زیر چادر به مراتب بهتر است.
بنا بر شنیده‌ها یکی از همین نهادهای مردمی به اسکان موقت آسیب‌دیدگان توجه کرده و خرید کانکس‌های نه متری با مبلغ دو میلیون و پانصد هزارتومان را در دستور کار امدادرسانی خود قرار داده است و از مردم خواسته با ارسال کمک‌های مالی آن‌ها را برای خرید کانکس‌های مورد نیاز کمک کنند. جمعیت «طلوع بی‌نشان» به صورت رایگان بارگیری و توزیع و استقرار این کانکس‌ها را در روستاهای محل زندگی حادثه دیدگان تقبل می‌کند.
این اقدام با توجه به شرایط آب و هوایی و رسیدن فصل سرما به عنوان یک راه حل در اسکان مناسب‌تر مردم دیده می‌شود. البته این تجهیزات صرفا برای اسکان چندماهه‌ی اول خواهد بود و دولت و دستگاه‌های مسئول بایستی در اسرع وقت برای بازسازی خانه‌ها و اسکان‌دهی صحیح حادثه‌دیدگان اقدام کنند.
کلینیک‌های درمانی در شرایط بحران علاوه بر بیمارستان‌های صحرایی ، کانکس‌های درمانی را نیز شامل می‌شود که داروها یا خدمات درمانی سرپایی ارائه می‌کنند. نیاز به پزشک برای ویزیت بیماران با بیمارهای مزمنی چون دیابت، چربی خون، بیمارهای قلبی-عروقی و کلیوی در این شرایط باید پیش‌بینی شود و داروهای این بیماران به صورت رایگان دراختیارشان قرار گیرد. از سوی دیگر به دلیل سرمای هوا و ماندن مردم در فضای آزاد بیماری‌های تنفسی و ریوی می‌تواند تشدید شود. هم‌چنین بسیاری از کودکان دچار سرماخوردگی ، ذات‌الریه یا برونشیت می‌شوند و نیاز به مراقبت پزشکی خواهند داشت. آسیب‌دیدگان از زلزله احتمالا مدت‌ها در شرایط ویژه زندگی خواهند کرد و تاسیسات برق و آب می‌باید هر چه زودتر ترمیم و راه‌اندازی شوند.
تاسیس و استقرار کانکس‌های توالت و حمام و دسترسی به آب گرم در روستاهای حادثه دیده و ارسال لوازم بهداشتی و شستشو از نیازهای ضروری و قابل پیش‌بینی است. «کیت» ها یا بسته‌های امدادی که حاوی برخی اقلام بهداشتی و دارویی مانند : آب معدنی ، شوینده‌های بهداشتی، حوله، صابون، قرص آسپرین، قطره‌ی چشم، باند و پنبه برای بستن جراحت و چسب زخم بسیار کارساز است و می‌توان این کیت‌ها را همراه با پتو و خوراکی توزیع کرد.
در زلزله سرپل ذهاب که امار تلفات و خسارات بالاست، طبیعتا نیازهای اسیب‌دیدگان هم قابل توجه و گسترده است. اما بین نجات‌یافته‌گان هم برخی آسیب‌پذیرتر از دیگران هستند. مادران تنها، کودکان، مجروحان و بیماران و سالخوردگان از جمله افرادی هستند که نیاز به مراقبت و رسیدگی ویژه دارند.
بنابراین همت و هم‌رسانی مردم و دولت در پاسخ‌گویی هرچه بهتر می‌تواند احساس همدلی و مسئولیت جمعی را بین ایرانی‌ها تقویت کرده و شکاف‌های قومی و مذهبی و عقیدتی را در مواجهه با بحران بی‌اعتبار جلوه دهد. امدادرسانی به کرمانشاه تمرینی خواهد بود برای مشارکت بیشتر نهادهای مردمی، شفافیت‌سازی و اطلاع‌رسانی درست و پاسخ‌گو کردن دولت.
درسی که دولت از بحران زلزله کرمانشاه باید بگیرد این است که سازمان هلال احمر را از شائبه‌های سیاسی و دولتی پاک کند و دست نیروهای نظامی هم‌چون سپاه را در نهاد امدادرسانی چون هلال احمر کوتاه نگاه دارد تا مردم بار دیگر بتوانند در موقع بحران به متخصصان و نیروهای اموزش دیده اعتماد کنند و با مشارکت و حضور داوطلبانه در سازمان هلال احمر به صورت سازمان‌یافته عملیات امدادرسانی را در موقع بحران یاری‌رسان باشند.
در بحران‌های غیرمرتقبه‌ای مثل زلزله، گاه خلاقیت در امدادرسانی هم می‌تواند راهگشا باشد؛ این‌که چه روش‌ها یا ابزارها یا تولیداتی را مورد استفاده قرار بدهیم که تناسب بیشتری با منطقه داشته باشد و از اتلاف منابع و نیروها جلوگیری کند.
جمهوری اسلامی ایران همیشه با تردید حاضر به پذیرش کمک‌رسانی سازمان‌های بین‌المللی در بحرا های طبیعی کشور بوده و در اغلب موارد پیشنهاد دولت‌ها و سازمان‌های خارجی را رد کرده است. در زلزله اخیر هم معدود تیم‌های پزشکی و امدادی بین‌المللی به کشور راه یافته‌اند. با این‌حال به نظر می‌رسد ایرانیان هم‌چنان همبستگی چشمگیری در هم‌رسانی ملی دارند و همین امر نیاز به کمک خارجی را تا حد زیادی منتفی می‌کند.
*عضو سازمان پزشکان بدون مرز/ نروژ
