تمام چالش‌های کنار رفتن آمریکا از میز برجام

زیتون- مازیار بهرامی:تعلیق مجدد تحریم ایران از سوی دانلد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا این بار با دفعات قبل تفاوت داشت. بیانیه صادر شده از سوی کاخ سفید در این مورد به خوبی بیانگر این تفاوت‌هاست. رئیس جمهور آمریکا از سویی به روشنی بر خشم خود به خاطر تأیید چند باره این توافق صحبت کرده است و از سوی دیگر نیز تاکید کرده که این آخرین بار است که امضای خود را پای سند تعلیق چهار ماهه ایران ثبت می‌کند.

همه این‌ها در شرایطی است که منافع برجام از سوی بخش‌هایی از حکومت جمهوری‌اسلامی و حتی مردم ایران زیر سوال رفته است. انتظار برای گسست سریع‌تر نسبت به شرایط اقتصادی قبل از «برجام» توقعات از این توافق سیاسی را تا حد زیادی بالا برده بود. پابرجا بودن تحریم‌های حقوق بشری و تسلیحاتی شرایط اجرای کند برجام و دستیابی به رونق بیشتر اقتصادی در ایران را فراهم کرده است. برخی صاحب‌نظران همین بازگشت کند به شرایط عادی اقتصادی را یکی از دلایل «اعتراضات سراسری» اخیر دانسته‌اند.

از دیگر سو فشار آمریکا به جمهوری اسلامی برای اصلاح «برجام»  آینده اجرای این توافق را مبهم کرده است. تأکید کاخ سفید بر تمدید تعلیق تحریم‌ها برای بار آخر، یکی از نشانه‌های جدی آینده خطرناک توافق هسته‌ای است. کاخ سفید هم‌چنین در این بیانیه که دو روز پیش صادر شد، بر حل پاره‌ای از اختلافات با همکاری طرف اروپایی و بدون حضور جمهوری اسلامی تاکید کرده است.

معنای این ادعای آمریکا چیست؟ نقش پنج کشور اروپایی امضا کننده برجام در این روند کدام است؟ آیا آمریکا می تواند به صورت یک جانبه اجرای برجام را به چالش بکشد؟

این پرسش ها را با جلیل روشندل، مدرس روابط بین الملل دانشگاه ای‌سی‌یو آمریکا در میان گذاشتیم.

فکر می‌کنید با تحریم‌های جدید آمریکا، برجام به توافقی بی‌اثر تبدیل شود؟

این تحریم‌های جدید تحریم‌های غیر هسته‌ای هستند و به عملکرد ایران در زمینه حقوق‌بشر، سرکوب تظاهرات و ناآرامی‌های اخیر در ایران، توسعه برنامه موشکی، و آن چه آمریکا آن را «آقدامات بی ثبات کننده» می نامد، مربوط هستند؛ فعالیت‌های این حکومت در سطح منطقه، یعنی در کشورهای سوریه، لبنان و یمن انجام می دهد، به عنوان اقدامات بی ثبات کننده شناخته شده و تحریم‌هایی برای آنها لحاظ شده است. به این ترتیب دستکم در سطح فعالیت اتمی تحریم جدیدی متوجه ایران نشده است.

فکر می‌کنید هدف اصلی آمریکا از تصویب این تحریم‌ها هم رساندن جمهوری اسلامی به تنگنا در اجرای برجام و در نهایت خروج این دولت از توافقنامه است؟

بله هدف اعلام نشده این است که آنقدرهزینه اجرای برجام برای ایران بالا برود که این کشور با تشخیص منتفع نشدن از آن، تصمیم به خروج بگیرد و در نتیجه آمریکا بتواند تحریم‌های وسیع‌تری را که تا قبل از سال ۲۰۱۵ فعال بودند به اجرا بگذارد.

نکته امّا این است که عمل به این قضیه بسیار پیچیده تر از گفتن آن است. چرا که پای چین، روسیه و اتحادیه اروپا را به میان می‌کشد که هر کدام به نوعی از اجرای برجام منتفع می شوند.

یکی دیگر از اهداف ترامپ از گسترش تحریم های غیر هسته‌ای آن طور که او در بیانیه دو روز پیش نیز اعلام کرد کشاندن ایران به مذاکره بر سر مسائل موشکی و تروریسم است. چقدر این هدف را قابل دستیابی می‌دانید؟

بستگی دارد که این هدف در چه چارچوبی دنبال بشود. اگر ترامپ به صورت یکجانبه این هدف را دنبال کند بعید است ایران در تله او بیفتد. امّا اگر آمریکا در پی آن باشد که اتحادیه اروپا را نیز در این هدف همراه کند، با شرایطی که توضیح خواهم داد شاید بتواند توفیق‌هایی کسب کند.

اتحادیه اروپا بر خلاف آمریکا بین فعالیت‌های بی ثبات ساز ایران در منطقه و چارچوب برجام تفکیک قائل است و معتقد است همه ایرادات مورد نظر آمریکا را می‌توان به صورت موازی دنبال کرد بدون اینکه به برجام دست بخورد. اروپا می‌خواهد با ایجاد زمینه‌ای ایران را پای میز مذاکره بکشاند، امّا در همین سطح هم وقتی وارد جزئیات قضیه می‌شویم می‌بینیم از سوی جمهوری اسلامی مقاومت گسترده‌ای صورت گرفته است.

هدف اعلام نشده رئیس جمهور آمریکا این است که آنقدرهزینه  اجرای برجام برای ایران بالا برود که این کشور با تشخیص منتفع نشدن از آن، تصمیم به خروج بگیرد.

مثلاً در حوزه فعالیت موشکی، ایران می‌گوید این فعالیت دفاعی ماست و ۸ سال جنگ با عراق نیز بیشتر اثبات می‌کند که ما این حق را داریم. یا در حوزه نقض حقوق بشر باز جمهوری اسلامی ادعا دارد این موضوع به مسائل داخلی کشور مربوط است و هیچ دولتی نمی‌تواند در آن دخالت کند.

 

برای نمونه جمهوری اسلامی در مورد همین سرکوب اعتراضات در هفته گذشته اعتقاد دارد در هیچ جای دنیا سابقه ندارد که یک مسئله داخلی به موضوع قابل مذاکره با دولت های دیگر و یا در شورای امنیت سازمان ملل متحد تبدیل شود.

در این جا اروپا و آمریکا با یک پرسش پیچیده رو به رو هستند و آن این است که کدام تاکتیک و روش می تواند جمهوری اسلامی را برای بازگشت به میز مذاکره قانع کند.

در ضمن مسئله تفاوت دو طرف آمریکا و اتحادیه اروپا برای کشاندن جمهوری اسلامی پای میز مذاکره مجدد هم وجود دارد. آیا انگیزه های این دو طرف در این زمینه برابر است‌

نه من فکر نمی‌کنم که انگیزه اروپا و آمریکا در این زمینه برابر باشد. به دلیل این که بلافاصله بعد از تعلیق تحریم‌ها از سوی اوباما، اروپا به سرعت به سمت تعامل اقتصادی با ایران حرکت کرد. در حالی که آمریکا به علت موانعی که در کنگره وجود داشت و این که رئیس جمهور وقت این کشور ماه‌های آخر ریاست خود را می گذراند نتوانست این موانع را به خوبی از پیش رو بردارد. ایران هم کوششی نکرد و ترس از آمریکا باعث شد به جز دو قرارداد از جمله با بوئینگ نداشته باشد که البته اجرای همین معامله خرید هواپیمای مسافرتی هم با ریتم بسیار کندی در حال اجرا است.

از آن سو امّا هر کدام از کشورهای اروپایی مانند ایتالیا فرانسه و انگلیس (که البته بریتانیا ویژگی های خاص خود را دارد)، به هر حال توانسته‌اند با ایران رابطه برقرار کرده و منافع اقتصادی خود را در این کشور پیگیری کنند.

خروج از برجام بسیار پیچیده تر از گفتن آن است. چرا که پای چین، روسیه و اتحادیه اروپا را به میان می‌کشد که هر کدام به نوعی از اجرای برجام منتفع می شوند.

با روی کار آمدن ترامپ و مواضعی که او در دیگر حوزه‌ها از جمله پیمان اقلیمی پاریس و تا حدی درباره ناتو اتخاذ کرد، شاهد بروز برخی شکاف‌ها میان اروپا و آمریکا بودیم. در این حین اتحادیه اروپا باز در حال گسترش مناسبات تجاری با ایران بود، در حالی که آمریکا ساز دیگری را کوک کرده بود.

 

ایران به نوعی مقصر این ماجرا است. نکته اصلی این است که اگر ایران از زمان امضای برجام و در دوران پرزیدنت اوباما، به همان اندازه که با اروپا به تعامل پرداخت از رابطه با آمریکا نمی‌ترسید و فضای رابطه را تلطیف می کرد حالا در مقابل این فشار بیش از حد قرارنمی‌گرفت.

و این شکاف میان اروپا و آمریکا ایران را در موقعیتی قرار داده که می تواند از آن برای تحکیم موقعیت خود استفاده کند.

از برخی جهت‌ها همین طور است. امَا با توجه به این که ترامپ مهلت چهار ماهه برای قانون گذاری جدید را در اختیار کنگره قرار داده، احتمال دارد قوانین جدید کنگره بتواند ایران را در شرایطی قرار دهد که مجبور به خروج از برجام بشود.

ترامپ اعلام کرده که آخرین باری است که تعلیق تحریم ایران را به اجرا می‌گذارد. در چه شرایطی آمریکا می‌تواند به صورت یکجانبه از برجام خارج شود؟

آمریکا همیشه می‌تواند از برجام خارج شود. ولی خروج یک طرفه، نه فقط آمریکا و ایران که آمریکا و اروپا را هم رو در روی هم قرار خواهد داد. به همین دلیل رئیس جمهور آمریکا در مولفه اول خود گفته است که علیرغم تمایل شدید من، هنوز ایالات متحده را از توافق اتمی بیرون نکشیدم.

یعنی توان لازم را ندارد؟

توان لازم را دارد ولی آن طور که خودش می‌گوید می‌خواهد به متحدین اروپایی برای اصلاح توافق، فرصتی دوباره بدهد. و این اصلاح برجام، یعنی به توافق رسیدن دوباره روسیه، آلمان، چین، روسیه و بریتانیا به عنوان پنج کشور عضو ۵+۱ به علاوه آمریکا که تنها یک طرف این معادله اما طرف قوی آن است. علت قدرت آمریکا را باید در تحریم‌ها دید که توان تاثیر گذاری در سطحی جهانی دارد.

به نقش کنگره آمریکا در این فرصت چهار ماهه تا زمان بعدی تعلیق تحریم ها از سوی ترامپ اشاره کردید. کنگره در این مدت چه نقشی می تواند ایفا کند؟

کنگره در سه ماه گذشته که فرصت برخورد با ایران را داشت، اقدامی انجام نداد. این بار امّا همان طور که گفتم ترامپ برای اصلاح برجام فرصتی را قائل شده است.

اگر ایران از زمان امضای برجام و در دوران اوباما، به همان اندازه که با اروپا به تعامل پرداخت از رابطه با آمریکا نمی‌ترسید و فضای رابطه را تلطیف می کرد حالا در مقابل این فشار بیش از حد قرارنمی‌گرفت.

قانون گذاری در باره فعالیت موشکی، رفتار منطقه‌ای و حقوق بشری اقداماتی است که ترامپ توقع آن را از کنگره دارد. از آن سو نیز رئیس جمهور آمریکا از طرف‌های اروپایی نیز برای اقدام در این زمینه برای حرکت متقابل توقع دارد.

چرا در بندی از بیانیه کاخ سفید که همزمان با تعلیق مجدد تحریم ها بیرون آمد به تلاش آمریکا برای حل مشکلات از طریق اروپا و بدون حضور ایران اشاره شده است؟

بیانیه کاخ سفید روشن می‌کند که ترامپ نمی‌خواهد با ایران به مذاکره مستقیم بپردازد. واضح است ایران نیز چنین تمایلی نداشته باشد؛ در ایران “ضد آمریکایی” بودن در میان رهبران مذهبی هنجاری است که نباید شکسته شود. اما در آمریکا ترامپ می‌خواهد هرگونه مذاکره‌ای با ایران توسط اروپائی‌ها انجام شود تا برای او هزینه سیاسی نداشته باشد. هر دو طرف این نکته را نادیده می‌گیرند که اصولاً برجام حاصل مذاکره مستقیم است و بنا بر این نمی توان به شیوه دیگری آنرا تغییر داد.