سرنوشت مبهم برجام ۲

زیتون- آرش بهمنی: احتمالا مهم‌ترین سوال برای حامیان روحانی در سال جدید، پرسش از سرنوشت برجام ۲ است: وعده حسن روحانی در نشست خبری پس از انتخابات هفتم اسفند و سپس تکرار آن در پیام نوروزی  وعده‌ای که به نظر می‌رسد با توجه به سخنان آیت‌الله خامنه‌ای در نخستین روز سال جدید در مشهد، راه دشواری برای تحقق خواهد داشت.

رهبر جمهوری‌اسلامی در سخن‌رانی سال جدید در مشهد به انتقاد از افرادی پرداخت که با الهام از گفت‌وگوهای هسته‌ای و برجام خواستار «برجام ۲ و ۳ و ۴ و الی‌غیرذلک» در مسایلی نظیر قانون اساسی و منطقه خاورمیانه شده‌ و می‌خواهند این فکر را به دیگران هم «بقبولانند». به عقیده آیت‌الله خامنه‌ای این مساله بدان معناست که جمهوری اسلامی از «مسایل اساسی‌ای که به حکم اسلام و به حکم برجستگی‌های نظام جمهوری اسلامی پایبند به آنها است، صرفِ‌نظر کند».

آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از سخنان خود اشاره کرد که توافق هر کشوری با آمریکا بدان معناست که «از مواضع خودشان به‌نفع طرف مقابل عقب‌نشینی می‌کنند بدون اینکه طرف مقابل به‌نفع آنها یک عقب‌نشینی قابل‌توجهی انجام بدهد». به گفته او در توافق هسته‌ای اخیر میان ایران و قدرت‌های جهانی نیز همین اتفاق رخ داد: «این‌جا هم همین‌جور بود؛ وزیر خارجه‌ی محترم ما در مواردی به بنده گفت که ما اینجا را یا این خط قرمز را دیگر نتوانستیم حفظ کنیم».

به نظر می‌رسد مهم‌ترین مخاطب آیت‌الله خامنه‌ای، دولت حسن روحانی است. رئیس‌ جمهوری اسلامی پس از برجام، چندین بار خواستار آغاز برجام ۲ در کشور شده. او از جمله در نشست مطبوعاتی خود در هفته‌های پایانی سال گذشته خواستار «همکاری بیشتر ، تصمیم قاطع و همگانی و همدلی برای اجرای برجام ۲» شده بود. مساله‌ای که در پیام نوروزی روحانی نیز تکرار شد: او اشاره کرد که مردم در انتخابات هفتم اسفندماه برجام ۲ را کلید زدند و «اقدام مشترک ملی در داخل کشور» با «وحدت، آشتی و با همدلی» و «قبل از اقتصاد از اخلاق» آغاز می‌شود. روحانی پیش از این نیز و پس از آغاز اجرای توافق هسته‌ای، چندین بار بر اجرای برجام ۲ اصرار کرده و گفته بود که کشور به این مساله نیاز دارد.

روحانی در نخستین گفت‌وگوی خود با خبرنگاران پس از اجرایی شدن برجام درباره حل معضل رد صلاحیت‌های گسترده نامزدهای انتخابات آتی مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان رهبری از سوی شورای نگهبان نیز از اجرای الگویی مشابه برجام در داخل ایران سخن گفته بود.

به نظر می‌رسد که اختلاف نظر میان آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی، از تفاوت نگاه آن‌ها به توافق هسته‌ای به وجود آمده: حسن روحانی و دولت وی برجام را موفقیتی در خور برای دولت می‌دانند و از نتیجه آن راضی هستند، گرچه به وجود نقص‌هایی در آن معترفند. به عقیده آن‌ها طرف مقابل «تعهدات اساسی» خود را اجرا کرده. رهبر ایران اما بر این عقیده است که آمریکا به تعهدات خود عمل نکرده و «روی کاغذ کارهایی را انجام دادند امّا از راه‌های انحرافی متعدّد، جلوی تحقّق مقاصد جمهوری اسلامی را گرفتند».

برخی اصول‌گرایان منتقد دولت پس از سخن‌رانی رهبر جمهوری‌اسلامی، تعبیرهای به کار رفته از سوی آیت‌الله خامنه‌ای را نشان‌دهنده صحت انتقادات خود از دولت روحانی توصیف کرده بودند. به عقیده آن‌ها این سخن‌رانی نشان داد که رهبر ایران نیز در زمینه‌های بسیاری با دولت روحانی زاویه دارد.

این مساله شاید از آن جهت اهمیت داشته باشد که پس از انتخابات مجلس دهم و خبرگان پنجم – که لیست مورد حمایت اصلاح‌طلبان، هاشمی‌رفسنجانی و حسن روحانی در تهران به طور کامل رای آورد – آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با اعضای خبرگان عدم حضور چهره‌هایی چون محمدتقی مصباح‌یزدی و محمد یزدی را باعث خسارت به مجلس خبرگان توصیف کرده بود.

به فاصله کمتر از ۲۴ ساعت پس از سخن‌رانی ایت‌الله خامنه‌ای، وب‌سایت نهاد ریاست‌جمهوری خبر از «تبریک تلفنی سال جدید » حسن روحانی به رهبر جمهوری‌اسلامی داد. تاکید بر «تلفنی» بودن این‌ گفت‌وگو، باعث شد تا توجه رسانه‌ها و تحلیل‌گران به این مساله جلب شود که آیا چنین اتفاقی، می‌تواند تعبیری باشد از بالا گرفتن اختلاف میان رهبر و رئیس جمهوری‌اسلامی؟

این البته نخستین بار نیست که آیت‌الله خامنه‌ای به شکل غیرمستقیم پاسخ سخنان حسن روحانی را داده است. او تاکنون چندین بار و در مسایل مختلف سخنان روحانی را نقد کرده. یکی از مشهورترین موارد از این دست، مربوط می‌شود به موضع‌گیری روحانی درباره نقش شورای نگهبان در انتخابات. او گفته بود که شورای نگهبان تنها ناظر بر انتخابات است و نمی‌تواند در مسایل اجرایی دخالت کند. چندی بعد اما آیت‌الله خامنه‌ای در یک سخن‌رانی عمومی، نظارت استصوابی شورای نگهبان را «حق‌الناس» توصیف کرد و در پاسخ به کسانی که از عمل‌کرد شورای نگهبان انتقاد می‌کنند، گفت: «بعضی بیخود ایراد می‌کنند».

آیت‌الله خامنه‌ای در پیام نوروزی  خود سال جدید را سال «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» نام‌گذاری کرد و در سخن‌رانی مشهد، برخی الزامات اجرای اقتصاد مقاومتی را برشمرد. مساله‌ای که البته خیلی زود با پاسخ حسن روحانی مواجه شد. او در یک دیدار – که بخشی کوچکی از آن در حساب توییترش نیز بازتاب داده شد – گفت: «گسترش همکاری با دنیا از بخش‌های مهم سیاست اقتصاد مقاومتی است و مسیر دولت از خرداد ۹۲ همین بوده است».

گسترش همکاری با دنیا از بخش‌های مهم سیاست #اقتصاد_مقاومتی است و مسیر دولت از خرداد ۹۲ همین بوده است. #تعامل_سازنده

به نظر می‌رسد سخنان حسن روحانی تعریضی است به انتقادهای آیت‌الله خامنه‌ای از برخی سیاست‌های دولت یازدهم در عرصه دیپلماسی. برای رهبر جمهور‌ی‌اسلامی اقتصاد مقاومتی راهی است برای «ایستادگی مقابل تحریم» و کوتاه نیامدن جمهوری‌اسلامی از شعارهایی که در بیش از سه دهه گذشته بر آن‌ها پافشاری کرده.

رئیس دولت یازدهم در بخش دیگری از سخنان خود نیز اشاره کرد اجرای «واقعی» اقتصاد مقاومتی «نیازمند پرهیز از شعار» است و «ایجاد کار و رونق اقتصادی بدون واردات تکنولوژی خارجی امکان‌پذیر نیست و این ها همه اهمیت تعامل با جهان را برای بیرون آوردن اقتصاد ایران از وضعیت و مشکلات جاری‌اش نشان می‌دهند». اقتصاد مقاومتی که به عقیده آیت‌الله خامنه‌ای در صورت اجرا می‌تواند باعث شود که احتیاجی نباشد «از ارزش‌های خودمان، از خطوط قرمز خودمان، از اصول خودمان» صرفِ نظر کنیم تا «آمریکا نتواند ما را تحریم بکند» و در آن صورت «می‌توانیم مصونیت بدهیم کشور را تا دیگر در مقابل تحریم به خودمان نلرزیم که ما را تحریم خواهند کرد. خب تحریم بکند».