زیتون-پریا منظرزاده: برای نخستین بار فیلم‌های مرتبط با گروه حکومت اسلامی(داعش) حضور پررنگی در جشنواره فجر دارند و از سوی دیگر این برای نخستین بار است که فیلم‌های ایرانی تا این حد به یک موضوع منطقه‌ای می‌پردازند.

برای ساخت این فیلم‌ها کارگردانان باید از نهادهایی فراتر از وزارت ارشاد مجوز می‌گرفتند و البته برخی از آن‌ها حمایت‌هایی نیز از طرف برخی نهادها از جمله سپاه پاسداران دریافت کرده‌اند و برای ساخت دو فیلم در مجموع ۱۲ میلیارد تومان هزینه شده است.

از ۲۵ فیلمی بلند سینمایی، انیمیشن و مستندی که در جشنواره فجر امسال با هم رقابت می‌کنند، سه فیلم به طور مستقیم به موضوع داعش پرداخته است. دو فیلم سینمایی «امپراطور جهنم» و «به وقت شام» و فیلم مستند «زنانی به گوشواره‌های باروتی».

«به وقت شام»، تلاش حاتمی‌کیا برای ساخت فیلم فرا-مرزی

ابراهیم حاتمی‌کیا با فیلم «به وقت شام» که با بودجه‌ای کلان و برخورداری از مزایای فیلم‌سازان «خودی» ساخته شده، فرصت خوبی برای به تصویر کشیدن داعشی‌ها داشته، اما شخصیت‌هایی که او مقابل دوربین برده تک‌بعدی و ناملموس هستند.

فیلم‌سازی که به ساخت فیلم‌هایی در ژانر جنگ ایران و عراق شهرت دارد، در آخرین ساخته خود سعی کرده از مرزهای ایران فراتر رود و با استفاده از بازیگران خارجی (لبنانی و سوریه‌ای) و سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی، فیلمی بین‌المللی بسازد. اما حتی نام فیلم در تحقق این هدف شکست خورده است. «به وقت شام» در ترجمه انگلیسی اش (Damascus Time) مفهوم ایهام‌آمیزی که در فارسی دارد را منتقل نمی‌کند.

این فیلم روایت‌گر داستان پدر و پسر خلبان ایرانی است که در سوریه اسیر داعش می‌شوند و در جریان این داستان، سعی دارد ایدئولوژی و اقدامات داعش را منعکس کند. بازیگران ایرانی هنوز در روابط شعارگونه چند دهه پیش سینمای جنگ ایران و عراق مانده‌اند و در دیالوگ‌هایی کنایه‌آمیز خود از واژه‌هایی همچون «ادکلن پاریسی» استفاده می‌کنند.

در «زنانی با گوشواره‌های باروتی» زنانی از قشرهای مختلف به تصویر کشیده شده‌اند، از زنان ایزدی تا زنانی که به عقد داعشی‌ها درآمده‌اند.

حاتمی‌کیا پیش از این نیز در لوکیشن هواپیما فیلم ساخته است (ارتفاع پست-۱۳۸۱). اما فیلم اخیر او از لحاظ جلوه‌های ویژه بسیار پیشرفته‌تر است.

این جلوه‌های ویژه در همراهی موسیقی، بیش از آنکه در خدمت مفهوم فیلم باشد، آن را به آثار اکشن هالیوودی یا اسطوره‌ای شبیه ساخته است.

به‌نظر می‌رسد حاتمی‌کیا آن‌قدر در بند ارایه بی‌نقص جلوه‌های ویژه بوده که از پردازش شخصیت‌های فیلم باز مانده است.

شخصیت‌های داعشی به حیوانات درنده‌خوی تک وجهی می‌مانند که شخصیت فیلم‌های ضدایرانی هم‌چون ۳۰۰ را تداعی می‌کنند.

شخصیت‌های ایرانی هم مصنوعی از آب درآمده‌اند. آن‌ها در مواقع بحرانی که در چند دقیقه باید تصمیماتی مربوط به مرگ و زندگی بگیرند واکنش‌هایی هم‌چون گریه‌کردن نشان می‌دهند که توجیه روان‌شناختی ندارد.

با این حال، مهارت حاتمی‌کیا در ایجاد تعلیق و جلوه‌های ویژه، مخاطب را تا پایان با فیلم همراه می‌کند. بر اساس اعلام سازمان هنری رسانه‌ای اوج، ساخت این فیلم هشت میلیارد تومان هزینه داشته است.

مصیبت‌های داعش برای زنان 

فیلم «زنانی با گوشواره‌های باروتی» به کارگردانی رضا فرهمند، مشاهدات یک خبرنگار عراقی به نام «نور» را ثبت کرده است. او به‌عنوان تنها زن در میان گروه‌های خبری و ارتش، به همدردی با زنان باقی‌مانده در مناطق در حال بازسازی از سوی ارتش عراق می‌پردازد. این فیلم نشان می‌دهد که داعش چه زمین سوخته‌ای در عراق به جا گذاشته و بیش از همه بر آن‌چه بر زنان و بچه‌ها گذشته تمرکز می کند.

این فیلم مستند بیش از آنکه داعشی‌ها را به تصویر بکشد، ذهنیتی را که از آن‌ها در میان مردم عراق باقی مانده، ثبت کرده است.

در این میان، زنانی از قشرهای مختلف به تصویر کشیده شده‌اند؛ از جمله زنان ایزدی، زنانی که با فریب از کشورهایی هم‌چون آسیای میانه به عراق آورده شده و به اجبار به عقد داعشی‌ها درآمده‌اند، زنان اروپایی و هم‌چنین زنانی که سال‌ها از ازدواج‌شان می‌گذرد و همسران‌شان به دلایلی هم‌چون نیاز مالی جذب داعش شده‌اند.

ویژگی مشترک همه این زنان درماندگی و خاطراتی است که مثل خوره به جانشان افتاده است. فیلم‌ساز سعی کرده تا بدون موضع‌گیری واقعیت را بازتاب دهد؛ واقعیتی که به‌خودی خود نفس گیر است و نیازی به اغراق ندارد. همین ویژگی، فیلم را تاثیرگذار کرده است.

«امپراطور جهنم» به القای این موضوع می‌پردازد که منشاء گروه‌هایی چون داعش کشورهایی هم‌چون عربستان سعودی، اسرائیل و آمریکا هستند.

این فیلم پیش از جشنواره فجر، در یازدهمین جشنواره فیلم «حقیقت» رونمایی شده در هر سه بخش بین‌الملل، ملی و شهید آوینی جایزه گرفته بود.

ایده رهبر جمهوری اسلامی در یک فیلم

«امپراطور جهنم» به کارگردانی پرویز شیخ طادی به مسائل منطقه و جهان اسلام و کشورهای اسلامی می‌پردازد و رویدادهایی را به تصویر می‌کشد که گفته می‌شود به صورت مخفیانه در خاورمیانه، اروپا و آمریکا در جریان است.

فیلم به القای این موضوع می‌پردازد که منشاء گروه داعش و گروه‌های مشابه، کشورهایی هم‌چون عربستان سعودی، اسرائیل و آمریکا هستند؛ موضوعی که رهبر جمهوری اسلامی بارها آن را مطرح کرده است.

این فیلم در فرانسه، گرجستان و ایران تصویربرداری شده و مراحل ساخت آن رسانه‌ای نشده است. همین موضوع موجب شده که برخی منابع هم‌چون خبرگزاری مهر به «مخفیانه» بودن این پروژه سینمایی اشاره کنند؛ پروژه‌ای که پیش‌بینی می شود پس از اکران در ایران و کشورهای منطقه جنجا‌ های گسترده‌ای را در پی داشته باشد.

گفته می‌شود دست‌کم در خاورمیانه فیلمی درباره نقش عربستان سعودی در شکل‌گیری داعش و روابط «عبری-عربی» ساخته نشده است.

برخی منابع نیز ادعا می‌کنند که بعد از سال ۲۰۱۳ که فیلم «پادشاه شن‌ها» توسط کارگردان سوری، نجدت انزور، ساخته شد، این مهم‌ترین فیلمی است که درباره نقش آل سعود در شکل‌گیری داعش تولید شده است.

تهیه‌کننده فیلم «امپراطور جهنم» گفته که اگر حمایت محمدرضا نقدی، معاون فرهنگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نبود این فیلم ساخته نمی‌شد و« او گفت با ضمانت من این فیلم را بسازید».

«امپراطور جهنم» در بخش رقابتی جشنواره فیلم فجر سال ۱۳۹۵ پذیرفته نشد و دلایل مختلفی برای راه‌نیافتن آن به جشنواره فجر عنوان شد؛ از سوء‌مدیریت حجت‌الله ایوبی، رییس سابق سازمان سینمایی گرفته، تا هم‌راستا نبودن با مواضع دولت دهم در خصوص رابطه با عربستان سعودی.

محمد حسینی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت دهم و دبیر کانون دانشگاهیان ایران اسلامی از جمله افرادی بودند که به موضع دولت روحانی نسبت به فیلم امپراطور جهنم واکنش نشان دادند.

تنها اکران فیلم با مشکل مواجه نبوده است. به گفته کارگردان، حدود چهار سال طول کشیده تا داستان امپراطوری جهنم در شوراهای مختلف بنیاد روایت فتح و مدیران فرهنگی پذیرفته شده است.

محمد خزاعی، تهیه‌کننده فیلم، به نقش محمدرضا نقدی، معاون فرهنگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ساخت این فیلم اشاره می‌کند و می‌گوید: «شاید اگر سردار نقدی نبود امپراطور جهنم ساخته نمی‌شد، او گفت با ضمانت من این فیلم را بسازید».

موسیقی فیلم هم ساخته محمدرضا علی‌قلی است. یکی از نقاط قوت فیلم، بازی علی نصیریان در نقش پدرخوانده است. او یکی از کاندیداهای اصلی بهترین بازیگر نقش مرد جشنواره امسال است. منتقدان سینمایی معتقدند که این بازیگر در سن ۸۳ سالگی به خوبی از عهده نقشی که به لحاظ فیزیکی و روحی سخت بوده، برآمده است.

هزینه ساخت امپراطور جهنم حدود ۴ میلیارد تومان اعلام شده است. این نیمی از بودجه‌ای است که برای ساخت فیلم «به وقت شام» صرف شده است.

علاوه بر این سه فیلم مهم، در برخی دیگر از فیلم‌های بخش مسابقه جشنواره امسال اشاره‌هایی به داعش شده است. فیلم «کامیون» به کارگردانی کامبوزیا پرتوی یکی از آن‌هاست.

شخصیت اصلی این فیلم با کامیون از عراق راهی ایران می‌شود و دختری ایزدی و جنگ‌زده را با خود همراه می کند که در جستجوی شوهرش است.

او در سفرش با بازیگری به‌نام نیکی کریمی آشنا می‌شود. خانم بازیگر برای زن عراقی دل می‌سوزاند و از او می‌پرسد چرا داعشی‌ها با آن‌ها چنین رفتاری دارند.

بی‌ربط بودن این دیالوگ موجب تمسخر تماشاگران و برخی منتقدان شده است و برخی گفته‌اند که جشنواره فجر امسال می‌خواهد با بهانه و بی‌بهانه داعش را در فیلم‌هایش بگنجاند.