زیتون- هوشنگ ابتهاج با یادآوری برخی خاطرات سالهای سپری شده، درباره بهترین شعری که از میان اشعارش میتواند معرفی کند، با تواضع نامرسوم در این دوران معاصر تاکید کرد: شعری که دلم میخواهد بگویم اما هنوز نگفتهام! او ادامه داد «من اگر سلیقه امروزم باشد، بیش از دو سوم شعرهایی که چاپ کردم دیگر چاپ نمیکنم. بعضیها فکر میکنند من دارم شوخی میکنم یا خودم را لوس میکنم که مثلاً فلان شهر را میگذاشتم کنار، ولی من درجه بندی و دلایل فنی دارم.»
امیر هوشنگ ابتهاج، متخلص به «ه. ا. سایه» اخیراً در حاشیه دیدار با شاعران و نویسندگان افغانستانی که برای برگزاری شب بخارا به ایران سفر کرده بودند، گفت و گویی داشته که در ویژه نامه نوروزی اعتماد منتشر شده است؛ گفت و گویی که حاوی حرفهای تازه برجستهترین شاعر زنده ایرانی است.
ابتهاج درباره چرایی پر طرفدار بودن اشعارش در بین فارسی زبانان دیگر کشورها توضیح داد که شاید، چون یک مقدار از مصائی که ما داریم با این کشورها مشترک است. یعنی ما دردهای مشترک و آرزوهای مشترک داریم. آرزوهای بشری و انسانی، آرزوهای کلی که متعلق به همه جوامع است. به هر حال مشکلات و گرفتاریهایی که ما در ایران داریم حتماً در افغانستان هم هست، در تاجیکستان هم هست. به طور کلی در ممالک دیگر هم هست، منتها زبان در میان این کشورها که نام بردم مشترک است. خب تا حدی این همزبانی و دردها و آرزوهای مشترک باعث شکل گرفتن روابط میشود اما البته به صورت الهام و پیام غیبی این روابط محکم و مستمر نخواهد شد، مگر اینکه روابط ادبی و ارتباط به گونهای باشد که کشورها از اتفاقات فرهنگی هم درست و حسابی خبر داشته باشند.
او در مورد استفاده از زبان محاوره در بین شاعران و نویسندگان جدید هشدار داد که اگر بخشی از شعرشان به این زبان باشد، باعث توسعه دادن زبان میشود اما اگر همه شعر به این زبان باشد، در معرض خطر خواهد بود، برای انکه هنوز این زبان عامه و زبان محاورهای تثبیت نشده و شاعران و نویسندگان فارسی زبان چه در ایران و افغانستان و هر جای دیگر نباید ارتباط خود را با سرچشمههای اصیل زبان فارسی قطع کنند. زبان کلاسیک ما به مرور تثبیت شده و با کمک گرفتن از زبان نواحی مختلف به این شکل درآمده است. خوشبختانه زبان ما توانسته با گذشت بیش از هزار سال خود را زنده نگه دارد.
هوشنگ ابتهاج در خصوص اشعار فلکلور ( محلی) ایرانی نیز گفت که در ایران کمتر از صد سال پیش شروع به جمع آوری ترانههای محلی کردند، حتی آن موقع هم دیر بود و آنچه جمع شد همه این ترانهها نبود. مثلاً مردم شیراز ترانه «مستم مستم» را با تنظیم روبیک گریگوریان میخوانند. ایشان این را برای یک ارکستر و دسته کر نوشته بودند، حتی دیگر شیرازیها هم این ترانه قدیمی را با آن تنظیم گریگوریان میخوانند. یعنی یک شخصی رفته آن تصنیف را برداشته، به شیوهای دیگر برای گروه کر نوشته، حالا همه ناچار شدند که این ترانه را به همین شکل غیرعادی بخوانند. در نتیجه این ترانه محلی و ملی ضربش عوض شده است.
این شاعر نام آور ایرانی در مهمترین یا شاید درناک ترین بخش این گفتگو در خصوص زبان فارسی گفت «راستش را بخواهید من شک دارم تا صد سال دیگر زبان فارسی ما بماند. همه زبانها در حال از بین رفتن هستند و انگلیسی دارد جایشان را میگیرد. زبان عمومی اینترنت انگلیسی است و شما بخواهی یا نخواهی باید با آن زبان کار کنید. همین حالا نگاه کنید که در زبان فارسی چقدر کلمه غیرفارسی مربوط به تکنولوژی داریم. خب ۱۰۰ سال دیگر خدا میداند چه میشود. چند نفر دیگر صد سال دیگر میتوانند حافظ بخوانند؟»
سایه در خصوص آمیخته شدن زبان فارسی با زبان های دیگر و نسبت فارسی با عربی توضیح داد «زبانهایی که پایه محکم دارند، میتوانند این کار را بکنند، ولی این هجوم که الان داریم با آن فرق میکند. اولا باید مشخص کنم که من مخالف آمیخته شدن معقول زبان فارسی با دیگر زبانها نیستم، چون اصلاً زبان خالص در هیچ جای دنیا ندارید. همین انگلیسی که در حال حاضر هست، مقداری کلمات فارسی هم در آن وجود دارد. حالا چقدر فرانسوی یا لاتین در آن است، بماند. مثلاً در زبان فارسی شما از «صبح» کلمهای فارسیتر میشناسید؟ از «غم» فارسی و ایرانیتر کلمه میشناسید؟ اینها کلماتی هستند که از زبان دیگر آمدهاند. شما میتوانید بگویید پگاهتان خوش باد؟ به شما میخندند! راحت میگویید «صبح بخیر» هم صبح هم خیر عربی است.»
سایه در ادامه به رابطه اش با شاعران دیگر پرداخت. خاطره ابتهاج از مجموعه منتخب اشعارش توسط دکتر شفیعی کدکنی خواندنیست: «یک بار دکتر شفیعی آمد آلمان به من گفت: «سایه کتابهای خودت را داری؟» گفتم: «نه بعضیهایش را اینجا دارم، بعضیها را در ایران دارم و بعضیها را اصلاً ندارم!» واقعاً هم همین طوری بود. گفت: «من اشعارت را حفظ هستم. یک کاغذ و قلم به من بدهید.» از روی حافظه اسم شعرها را نوشت. وقتی آمدم تهران یک روز در خانهاش بودیم و آقای کیاییان هم آنجا بود. به من گفت «این منتخب را بده آقای کیاییان چاپ کند». بعد دیدم دستپاچه شده و میگوید من فلان شعر را از قلم انداختم. غزل «امشب به قصه من گوش میکنی» در انتخاب شفیعی نیست. بعد دستپاچه شده بود و میگفت چطور من این را از قلم انداختم.»
دوران «غولهای ادبیات فارسی» برای خوانندگان امروز به رویا می ماند. زمانی که مرتضی کیوان، احمد شاملو، نیما یوشیج، سیاوش کسرایی و هوشنگ ابتهاج اشعار هم را تصحیح می کردند: « جمعی بودیم که هیچ به جمعهای امروز شباهت نداشت. در یک جمله بگویم با همه گوناگونی که داشتیم برای هم میمردیم. سلیقه و شیوه شعرمان با هم فرق میکرد. باورهای اجتماعیمان با هم فرق داشت. سلیقه زندگی شخصی و رفتارمان با هم یکی نبود. طبیعی هم هست؛ بعضیها هم به کلی متضاد و متخالف بودیم ولی هیچکدام اینها باعث نمیشد که از هم دور باشیم. حتی به اعتبار پشتوانه دوستی که با هم داشتیم با شدت و بیرحمی از هم انتقاد میکردیم اما این باعث نمیشد قهر کنیم و دشمن همدیگر شویم. مثلاً من خاطرم هست شاملو شعری سروده بود برای واقعهای که در تهران اتفاق افتاده… قطرههای بلوغ از لمبرهای خیابان بالا میرفت… حالا فکر میکنم میبینم عجب فضایی داشتیم! با انتقادی که ما از او میکردیم، او حق داشت تفنگ بردارد و همه ما را بکشد؛ آنقدر که انتقادهای ما شدت داشت اما هرگز به دوستی ما صدمه نخورد. آن شعر شاملو در آن زمان برای روشنفکرها هم قابل فهم نبود. ما بحث میکردیم و میگفتیم آخر این شعر را برای چه کسی گفتهای؟! منظورم این است که به پشتوانه رفاقت توانستیم شدیدترین مخالفت را با هم داشته باشیم و بر عکس آن هم بود و او به من میگفت، چرا فلان شعر را اینگونه گفتی و این شیوه را پیاده کردی. آن فضا دیگر هرگز به وجود نیامد. حالا متاسفانه فضا پر از عداوت و حسد و کینه است.»
۱۳ آبان در تاریخ جمهوری اسلامی روز مهمی است؛ نه از آن جهت که سفارت…
در تحلیل سیاسی و روانشناختی دیکتاتوری، مسئله مقصر دانستن پذیرفتگان دیکتاتوری به عنوان افرادی که…
امروز یکم نوامبر، روز جهانی وگن است؛ این روز، یادبودِ تمام دردمندیها و خودآگاهیهایی است…
درآمد در این نوشتار به دو مطلب خواهم پرداخت. نخست، تحلیلی از عنوان مقاله و…