بازار ایران و استراتژی‌های متعارض

زیتون- پوریا رشیدی: با وجودی که واژه « اقتصاد مقاومتی» چند سالی است به ادبیات سیاسی ایران اضافه شده است اما هنوز هیچ تعریف روشنی از آن وجود دارد و بیشتر به عنوان یک شعار برای رقابت‌های سیاسی به کار می‌رود. آقای خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در ترویج این واژه نقش اساسی داشته است و نامگذاری سال ۱۳۹۵ به نام سال «اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل» هم نمایانگر این تاکید ویژه است. برداشت او از اقتصاد مقاومتی یک نوع خودکفایی و مقاومت در برابر پیوستن ایران به بازار سرمایه جهانی است. انتخاب این نام برای سال جاری اما ممکن است اهمیتی فراتر از شعارهای رایج درباره اهمیت خودکفایی پیدا کند و دست دولت را برای پیشبرد برنامه‌هایش ببندد.

غرب‌هراسی مزمن

زمانی که واژه اقتصاد مقاومتی وارد ادبیات سیاسی مقام‌های جمهوری اسلامی شد هنوز سیل تحریم‌ها فروکش نکرده بود و دیوارهای اقتصاد ملی یکی پس از دیواری سست می‌شد. ایران توان صادرات نفت‌اش را به اندازه قابل توجهی از دست داده بود و از آن مهم‌تر امکان مبادلات مالی و بانکی‌اش با دنیا بسیار سخت و محدود بود. تنها راه برای برطرف کردن بسیاری از نیازهای اساسی کشور این بود که به هر طریق ممکن این تحریم‌ها دور زده شود ولو این که هزینه واردات کالا چندین برابر قیمت واقعی آن در بازار باشد. قدرت‌گرفتن باندهای مافیایی و شرکت‌های صوری با هدف دور زدن تحریم‌ها حاصل همین دوره پر تنش اقتصادی بود. حالا در شرایطی که تنها چندماهی از باز شدن‌ آرام گره‌های کور تحریم‌ها می‌گذرد تاکید رهبر جمهوری به اقتصاد مقاومتی نشان دهنده این است که او از رویکرد قبلی یعنی انزوای ایران از بازار جهانی نه تنها ناراضی نبوده بلکه کماکان از استقبال می‌کند. مرور موضع‌گیری وی در چندین ماه گذشته نشان‌دهنده نگرانی وی از حضور سرمایه‌گذاران خارجی در ایران است. او به وضوح و صراحت گفته که تاکنون دیدارهای سران کشورهای غربی از این سودی نداشته و درباره مذاکره با آمریکا هم بدبینی و مخالفت خود را به صورت موکد اعلام کرده است. کلیدواژه این ماه‌ها برای آقای خامنه‌ای کلمه « نفوذ» بوده است که معنایی عام در ادبیات سیاسی ایران دارد ولی به نظر می‌رسد که اصلی‌ترین هدف رهبر ایران از بیان آن چیزی نیست جز غرب‌هراسی و غرب‌ستیزی.

سرمایه‌گذاران به تجربه دریافته‌اند که وجود یک دولت مایل به ارتباط با جهان خارج الزاما به این معنی نیست که امنیت سرمایه‌های آنها در ایران فراهم شود.

سرمایه‌گذاران مردد

رویکردی که آقای خامنه‌ای از آن دفاع می‌کند در تعارض با برنامه‌های اقتصادی و سیاست خارجی دولت حسن روحانی دارد که ایده آشتی با دنیا را دنبال می‌کند و خواهان سرمایه‌گذاری‌های کلان و اساسی غربی‌ها در ایران است. در شرایط فعلی به رغم برداشته شدن تحریم‌ها هنوز اقتصاد ایران در رکود به سر می‌برد و پایین آمدن قیمت نفت هم به مختل شدن بسیاری از پروژه‌های عمرانی منجر شده‌ است. آخرین نمونه از اثرات کمبود بودجه دولت در آخرین روزهای سال قبل خود را نمایان کرد و دولت برای پرداخت حقوق بازنشستگان به اندازه‌ای دچار مشکل بود که پرداخت این مبالغ را تا یک روز قبل از تحویل سال عملی نکرد. دولت همچنین برای کم کردن هزینه‌هایش در حال آماده کردن افکار عمومی برای حذف یارانه نقدی نزدیک به ۲۴ میلیون‌نفر از شهروندان است تا بدین ترتیب از دست این میراث سنگین دولت احمدی‌نژاد رها شود. در این وضعیت اگر دولت روحانی بخواهد از رویکرد خود مبنی بر تشویق سرمایه‌گذاران غربی عقب‌نشینی کند و در جهت منویات آقای خامنه‌ای مبنی بر اقتصاد مقاومتی حرکت کند دیگر نباید انتظار رشد اقتصادی و رونق کسب و کار را داشته باشد. حسن روحانی در سخرانی روز یکشنبه خود برای این که نشان دهد با رهبر ایران هم‌عقیده است در جمع کارگزاران نظام گفت که « دولت مصمم است در سال ۱۳۹۵ برنامه های خود را برای تحقق سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی، با شتاب بیشتری درفرصت پسا تحریم ادامه دهد.» به نظر می‌رسد که این ابزار مواضع برای جلب نظر رهبر و حامیان او باشد اما حتی در این صورت هم دولت از گزند آسیب‌هایی که شعار « اقتصاد مقاومتی» به همراه می‌اورد در امان نخواهد بود. سرمایه‌گذاری در کشور مستعد بحرانی چون ایران صرفا تابع خواست دولت نیست و سرمایه‌گذاران به تجربه دریافته‌اند که وجود یک دولت مایل به ارتباط با جهان خارج الزاما به این معنی نیست که امنیت سرمایه‌های آنها در ایران فراهم شود. به رغم تشویق و تاکیدهایی که مقام‌های اقتصادی جمهوری اسلامی در ماه‌های اخیر برای به میدان آوردن سرمایه‌گذارهای خارجی داشته‌اند هنوز در گزارشها نشریات معتبر اقتصادی این واقعیت گوشزد می‌شود که شرکت‌های بیمه چندان میلی به بیمه کردن سرمایه‌ شرکت‌ها در ایران ندارد و هنوز بانک‌های معتبر هم حاضر به دادن وام به شرکت‌ها برای مبادله با ایران نیستند. در یک شرایط نرمال این مشکلات قابل حل است ولی اگر آقای خامنه‌ای و دستگاه‌های تحت اختیارش برای پیاده کردن آنچه « اقتصاد مقاومتی» می‌نامند از وادی شعار فراتر روند و به مقابله عملی با دولت برخیزند کاملا محتمل است که امیدهای دولت برای کشاندن سرمایه‌گذارهای خارجی تا اندازه زیادی ناامید شود. سال پیش‌رو سال بسیار سختی برای دولت خواهد بود و این طور به نظر می‌رسد که نخستین دشواری را آقای خامنه‌ای برای دولت فراهم آورده است.