سال تغییر امامان جمعه

زیتون- سحر نصیری: استعفای احمد جنتی از نماز جمعه تهران، تغییر رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، تغییر امامان جمعه کرمان و بیرجند و پشت کردن کشاورزان ورزنه اصفهان به خطیب جمعه با شعار «پشت به دشمن، رو به میهن» نماز جمعه‌های ایران را سال گذشته خبر ساز کرد. این تغییرات در سال ۹۷ با برکناری امام جمعه رشت ادامه پیدا کرد.

خبرگزاری فارس روز سه‌شنبه خبر داد که رسول فلاحتی گیلانی به عنوان امام جمعه جدید رشت منصوب شده است. این انتصاب درحالی رخ داده که سال گذشته انتشار فیلمی از سخنان زین‌العابدین قربانی درباره فعالیت های اقتصادی ستاد نماز جمعه رشت خبرساز شده بود.

وی گفته بود که «برای دفتر و ارباب جمعی باید ماهیانه ۱۵۰ میلیون تومان هزینه کنم. بر همین مبنا ما مجتمع آدینه را ساختیم. یک وجب از این مجتمع متعلق به ما نیست. همه این‌ها زیر نظر مقام معظم رهبری است».

هرچند که پیش از این نیز امامان جمعه همواره با اظهارات جنجالی خود خبرساز بوده اند. نماز جمعه همواره محلی برای بیان نظرات رهبر جمهوری اسلامی و حمله شدید به مخالفان او بوده است.

قدرت امامان جمعه تنها به روز جمعه محدود نمی‌شود و آنان در اکثر قریب به اتفاق موارد حاکمان بلامنازع استان‌ها بوده‌اند و در اکثر موارد مقامات دولتی مانند استاندار و فرماندار اکثر امور را را با هماهنگی آنان انجام می‌دادند.

از سال۷۲ شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه جایگزین شورای مرکزی ائمه جمعه شده و رئیس آن به صورت دوره‌ای برای عزل، نصب و نظارت بر بیش از ۹۰۰ محل برگزاری نمازجمعه و با بودجه‌ای بالغ بر ۴۲ میلیارد تومان از سوی رهبری انتخاب می‌شود.

سابقه برگزاری مراسم نماز جمعه در ایران به زمان شاه اسماعیل اول صفویه می‌رسد، اما شاه عباس به آن شکلی حکومتی داد و رسما منصب امامت جمعه را ایجاد کرد و به آن اعتبار و رونق سیاسی و دینی بخشید.

میرداماد، شیخ بهایی، سبزواری و مجلسی همگی از امامان جمعه در زمان صفویه بودند. اما در زمان قاجاریه به سبب افول مناصب مذهبی، این جایگاه نیز اعتبار سیاسی و دینی خود را از دست داد و بیشتر شکل موروثی به خود گرفت. در اواخر دوره قاجار امامان جمعه عملا در برابر علمای مشروطه‌خواه که مخالف حکومت استبدادی بودند قرار گرفتند.

در زمان پهلوی اگرچه امامت جمعه منصبی حکومتی محسوب می شد ولی اعتبار و جایگاهی نداشت و برخی از روحانیون چون آیت‌الله اراکی به صورت مستقل اقدام به اقامه نمازجمعه در مسجد خود می‌کردند.

با قدرت گرفتن روحانیون در سال ۵۷ بار دیگر این جایگاه رونق پیشین را یافت. آیت‌الله طالقانی اولین امام جمعه تهران پس از انقلاب شد. با مرگ آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله منتظری عهده‌دار این منصب شد و پس از عزیمت وی به قم، آیت‌الله خامنه‌ای از سوی آیت‌الله خمینی به سمت امام جمعه دائم تهران منصوب شد، سمتی که تاکنون نیز به صورت انحصاری به وی تعلق دارد و بقیه به امامان جمعه به صورت موقت از سوی وی انتخاب می‌شوند.

اعضای گروه انصار حزب‌الله در حادثه کوی دانشگاه تهران درسال ۸۷  پس از برپایی نمازجمعه، به سمت کوی دانشگاه رفته و به ضرب و شتم دانشجویان پرداختند.

از سال ۷۲ نهاد شورای سیاست‌گذاری ائمه‌جمعه جایگزین شورای مرکزی ائمه جمعه شده و رئیس آن به صورت دوره‌ای برای عزل، نصب و نظارت بر بیش از ۹۰۰ محل برگزاری نمازجمعه و با بودجه ای بالغ بر ۴۲ میلیارد تومان از سوی رهبری انتخاب می‌شود.

رضا تقوی، رئیس سابق شورای سیاست‌گذاری ائمه‌جمعه، از سال ۷۹ و به مدت ۱۷ سال این مسئولیت را عهده‌دار بود و سال گذشته رهبر جمهوری اسلامی در حکمی محمدجواد حاج‌علی‌اکبری را جایگزین او کرد.

سال ۹۶ هم‌چنین محمدحسن ابوترابی فرد، نایب رئیس سابق مجلس، به عنوان امام جمعه جدید تهران منصوب شد. انتصاب او پس از استعفای احمد جنتی از سمت نماز جمعه تهران انجام شده است.

نقش امامان جمعه در جمهوری اسلامی

امامان جمعه را می‌توان صدای طیف تندروی حکومت دانست. لحن خطبه‌های نمازجمعه در زمان برسرکار بودن دولت‌های میانه‌رو به شکل برجسته‌ای با دولت‌های اصولگرا و محافظه‌کار متفاوت است.

در دولت اصلاحات، نمازجمعه هم صدا با روزنامه کیهان به سیاست‌های خارجی و داخلی دولت می‌تاخت.

نمازگزاران کفن‌پوشی که با همراهی گروه انصار حزب‌الله هر هفته به بهانه‌ای در اعتراض به سیاست‌های دولت خاتمی به خیابان می‌آمدند. در حادثه کوی دانشگاه نیز آنان پس از برپایی نمازجمعه، به سمت کوی دانشگاه رفته و به ضرب و شتم دانشجویان پرداختند.

در همان دوران یحیی رحیم صفوی فرمانده وقت سپاه و محمد باقر قالیباف، فرمانده وقت نیروی انتظامی، در جایگاه سخنران پیش از خطبه‌های نمازجمعه به تهدید خاتمی در مسئله کوی دانشگاه پرداختند.

حمله به سیاست‌های فرهنگی وزارت ارشاد پای ثابت خطبه‌های آن زمان بود و محمد تقی مصباح یزدی برای مدت‌ها سخنران ثابت پیش از خطبه‌ها.

دوران احمدی‌نژاد دوران سکون و آرامش فعالان کفن پوش نمازجمعه بود و سراسر خطبه‌های نمازجمعه در حمایت از سیاست‌های دولت نهم و دهم بود.

در دوره رهبری آیت‌الله خامنه‌ای تعدادی از امامان جمعه استعفا دادند و یا برکنار شدند. در سال ۸۱، جلال‌الدین طاهری امام جمعه وقت اصفهان، ضمن انتشار نامه سرگشاده‌ای استعفا دارد و این نامه تند با واکنش آیت‌الله خامنه‌ای روبه‌رو شد.

در راس آنها احمد جنتی بارها از تریبون نماز جمعه حمایت خود را از احمدی‌نژاد اعلام کرده بود، حمایت علنی وی به عنوان عضو شورای نگهبان در انتخابات ریاست جمهوری که از خواب یک راننده تاکسی و درخواست مادر مرحومش برای رای دادن به احمدی‌نژاد سخن می‌گفت، انتقادات بسیاری را در رسانه ها به همراه داشت.

 با آشکار شدن اختلافات بین محمود احمدی‌نژاد و رهبر جمهوری اسلامی رفته‌رفته از شدت حمایت‌های ائمه جمعه کاسته و تا جایی پیش رفت که با نام جریان انحرافی از وی و هم قطارانش یاد می‌شد.

وی هم‌چنین نامه‌های بی جواب احمدی نژاد به سران کشورها را «حاوی الهامات غیبی» و قابل مقایسه با نامه آیت‌الله خمینی به گوباچف دانسته و خواهان تدریس آن در مدارس شده بود.

در خطبه‌های آبان ماه ۸۷ نیز خطاب به منتقدان احمدی‌نژاد گفته یود: «ریخته‌اند به جان دولت هر چه می‌خواهند می‌گویند. کور خوانده‌اند که یک روزی مردم مملکت را دو دستی تقدیم‌شان می‌کنند».

احمد علم الهدی امام جمعه مشهد نیز که احمدی‌نژاد را «عزیز» می‌خواند و در اعتراضات به گرانی مرغ در زمان احمدی‌نژاد مردم را به خوردن اشکنه تشویق می‌کرد.

اما با آشکار شدن اختلافات بین محمود احمدی‌نژاد و رهبر جمهوری اسلامی بر سر انتخاب اسفندیار رحیم و پس از آن قهر ۱۱ روزه احمدی‌نژاد رفته‌رفته از شدت حمایت‌های ائمه جمعه کاسته و تا جایی پیش رفت که با نام جریان انحرافی از وی و هم قطارانش یاد می‌شد.

احمد جنتی در خطبه‌های نماز جمعه تهران از اختلاف نظر رهبر جمهور اسلامی و محمود احمدی‌نژاد به عنوان حادثه «غیرمنتظره»ای که «مورد توقع» نبود یاد کرده و گفته بود، «پر و بال» «جریان انحرافی» در حال قیچی‌هشدن است و دوام نخواهند آورد.

دولت روحانی، از اعتراض به برجام تا گرانی

مذاکرات بر سر برنامه اتمی که بزرگترین وعده انتخاباتی دولت روحانی بود از همان ابتدا به بحث داغ امامان جمعه بدل شد.اعتراضاتی که پس از به ثمر رسیدن برجام نیز از شدت آن کاسته نشد.

احمد علم‌الهدی در پاسخ به یکی از سخنرانی‌های رئیس‌جمهور که در آن برجام را مایه عزت کشور دانسته بود، گفت: «یک آقایی نیز می‌گوید با برجام عزت پیدا کردیم. چه عزتی؟ این که شرکت مدلینگ ایتالیایی بیاید عزت است؟ این را در برجام پیش بردید؟» کاظم صدیقی نیز در نقد برجام گفته بود: «برجام را خیلی بزرگ نکنید. مقام معظم رهبری مرتب از بدعهدی دشمن سخن می‌گوید اما عزیزان ما یک بار حاضر نیستند از این بدعهدی‌های دشمنِ غدار ما سخن بگویند».

در مورد موضوع اجرای مقررات مبارزه با پولشویی یا همان FATF هم دولت شاهد یکی از حجیم‌ترین امواج از سوی امامان جمعه علیه خود بود.

احمد علم‌الهدی «برجام» و «قراردادهای نفتی» و «بحث پولشویی» را مثلثی شوم خواند که باعث از دست رفتن استقلال کشور شد.

او گفت دولت سر مردم را کلاه گذاشته است و ادامه داد: «این که برجام در مجلس گذشته بدون بررسی تصویب شد، لک‌های سیاه است و ممکن است این قراردادهای FATF و نفتی هم برای مجلس دهم لکه سیاه باقی بماند. در مسئله FATF حیثیت مردم و اصل هستی نظام در ملعبه و خطر است».

برخی از این حواشی نماز جمعه ها تاثیرات عمیقی بر سیاست داخلی و خارجی ایران گذاشته که سخنرانی اکبر هاشمی رفسنجانی در سال ۶۵ در اذعان به سفر مک فارلین از جمله آن هاست.

در آستانه انتخابات ریاست جمهوری گذشته نیز، ائمه جمعه که آشکارا از ابراهیم رئیسی کاندیدای اصولگرا حمایت می کردند تصویب سند آموزشی ۲۰۳۰ یونسکو را با جنجال بسیار و امضای طومارهای اعتراضی نکوهش کردند به طوری که عاقبت اجرای این سند متوقف شد.

محمد علی موحدی‌ کرمانی، امام جمعه تهران، هم در پاسخ به سخنان روحانی در جمع ائمه‌جمعه که دولت را فاقد عصای موسی و ید بیضایی دانسته بود گفت: «درست است که دولت نه عصای موسی در دست دارد و نه این که ید بیضا در اختیارش است اما بحمدالله کلید دارد. پس این کلید را به کار بیندازد و مشکلات، از جمله گرانی سرسام‌آور را حل کند».

علم الهدی امام جمعه‌ای در کسوت حاکم

احمد علم‌الهدی که در سال ۸۴ و پس از تصادف مرگبار آیت‌الله عبادی امام جمعه مشهد شد، با فوت واعظ طبرسی و جانشینی رئیسی دامادش به سمت تولیت آستان قدس، عملا استان خراسان را عرصه حکمرانی خود قرار داد.

ابتدا در خطبه‌‌های نماز جمعه به بهانه حفظ حرمت جایگاه امام رضا، برگزاری هرگونه کنسرت موسیقی در شهر مشهد را ممنوع کرد. بعد از اسامی دو تیم قدیمی «ابومسلم» و «سیاه جامه‌گان» انتقاد کرد و این اسامی را مایه ننگ اسلام دانست و خواهان تغییر نام این باشگاه‌ها شد. پس مدتی از انتقادات علم الهدی، باشگاه سیاه جامه‌گان مشهد که به دلیل اجرا نکردن این دستور پلمپ شده بود مجبور به تغییر نام خود به «مشکی‌پوشان» شد.

علی مطهری نیز ممانعت از برگزاری سخنرانی آبان ماه سال گذشته خود را متوجه امام جمعه مشهد می‌دانست؛ اتهامی که اگرچه تکذیب شد ولی ردپای آن در این تصمیم مشهود بود.

در اعتراضات سراسری دی‌ماه اخباری مبنی بر دخالت امام جمعه مشهد در شکل‌گیری اعتراض در این شهر مطرح شده بود. بر اساس این اخبار شورای عالی امنیت ملی، امام جمعه مشهد را با این اتهام مورد بازخواست قرار داده است. تجمع‌ها و تظاهرات از روز هفتم دی ماه در شهر مشهد آغاز شد که شرکت‌کنندگان در آن ضمن اعتراض به گرانی و مشکلات اقتصادی، شعارهایی علیه رییس‌جمهوری سر داده‌اند.

پیش از خطبه‌های آیت‌الله خامنه‌ای در ۲۹ خرداد ۸۸ برخی از معترضان هنوز به نقش آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رهبری میانه‌رو که توانایی میانجیگری و هدایت بحران پیشرو را دارد امید داشتند؛ امیدی که با دفاع سرسختانه وی از احمدی‌نژاد و تهدید مخالفینش جای خود را به خشونتی تمام عیار داد.

در هفته گذشته نیز علم‌الهدی در اعتراض به رقص چند خردسال در برج میلاد در حضور شهردار تهران، الگوی زنان را به جای حضرت فاطمه، سوفیا لورن بازیگر سال های دور هالیوود دانسته بود، سخنرانی‌ای که بازتاب گسترده در فضای مجازی را درپی داشت.

نمازجمعه‌های سرنوشت ساز

در طول حیات جمهوری اسلامی، خطبه‌های نمازجمعه همواره با حاشیه‌های بسیاری همراه بوده است ولی برخی از این حواشی تاثیرات عمیقی بر سیاست داخلی و خارجی ایران گذاشته که سخنرانی اکبر هاشمی رفسنجانی در سال ۶۵ در اذعان به سفر مک فارلین از جمله آن‌هاست.

نماز جمعه ۲۹ خرداد ماه ۸۸ در زمان اعتراضات به نتایج انتخابات ریاست جمهوری را نیز می‌توان ازین جهت مهم برشمرد که پیش از خطبه‌های آیت‌الله خامنه‌ای در ۲۹ خرداد ۸۸ برخی از معترضان هنوز به نقش آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رهبری میانه رو که توانایی میانجیگری و هدایت بحران پیشرو را دارد امید داشتند. امیدی که با دفاع سرسختانه وی از احمدی‌نژاد و تهدید مخالفینش جای خود را به خشونتی تمام عیار داد.

هاشمی رفسنجانی نیز پس از نماز جمعه تیر ماه ۸۸ دیگر عملا از امامت جمعه اخراج شد.

نبود امکان برای کنترل نماز جمعه دلیلی بود که شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه در توجیه حذف آهاشمی رفسنجانی از امامت جمعه تهران مطرح کرد. سید رضا تقوی، رییس شورای سیاست‌گذاری ائمه‌جمعه در گفتگویی با اظهار اینکه «ما نماز جمعه سال ۸۸ آقای هاشمی را با چنگ و دندان کنترل کردیم»، این سوال را پرسیده بود که «آیا واقعا در هر هفته‌ای که آقای هاشمی می‌خواست بیاید، ما باید لشکری را بسیج کنیم و به این شکل نماز جمعه را اداره کنیم.»

امامان جمعه و اشاعه خرافات

فارغ از دیدگاه‌های سیاسی، نقش برخی ائمه‌جمعه از نگاه دینی نیز قابل تامل است. برخی از آنها با اختصاص جایگاهی ابرانسانی به ولایت فقیه نقش مهمی در ترویج خرافات در دین ایفا کردند.

کاظم صدیقی خطیب جمعه تهران در اردیبهشت ماه ۹۰ در سخنرانی عجیبی اعلام کرد: یکی از وزرای کابینه به من گفت ما معتقدیم اگر حضرت آقا حکم طلاق همسر آقای رئیس‌جمهور را ‌بدهد، همسر رئیس‌جمهور برایش حرام می‌‌شود و رئیس‌جمهور نمی‌تواند به او دست بزند.

لحظه تولد خامنه‌ای و جاری ساختن عبارت «یا علی » بر زبان از دیگر مواردی بود که از سوی علی سعیدی، امام جمعه قم، مطرح شد. وی گفته بود: آقای خامنه‌ای هنگام تولد، زمان خروج از بدن مادر یا علی گفت و قابله در جواب او گفته است علی یارت. این اظهارات با واکنش‌های تمسخرآمیزی روبرو شد و فیلم این موضوع در سطح گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی منعکس شد.