ایران؛ متحدِ جنگ، مغضوبِ صلح

زیتون-مهسا محمدی: هنوز ۲۴ ساعت از اظهارنظر کلی رییس‌جمهوری  روسیه درباره ضرورت خروج نیروهای خارجی از سوریه نگذشته بود که نماینده ویژه او در امور سوریه موضع این کشور در برابر ایران را هم روشن کرد و گفت که این موضوع شامل «نیروهای ایرانی و حزب‌الله لبنان» نیز می‌شود.

این اظهارات در کنار سایر تحرکات این دو کشور دوست، همسایه و متحد جمهوری اسلامی که این روزها تا حدی برایش ساز مخالف می‌زنند، معنادار شده است.

سوریه که ایران یکی از هم‌سنگران اصلی‌اش برای همه جنگ‌ها و سرکوب‌های ۷ سال اخیر بود، حالا به نظر می‌رسد دیگر تمایل چندانی برای مبدل شدن به محلی برای جنگ نیابتی ایران با اسرائیل ندارد.

می‌توان نشانه‌هایی از چرخش ‌سیاستمدارانه متحدان ایران را در چند وقت اخیر دید از جمله؛ دیدار نتانیاهو و رییس‌جمهوری روسیه در آستانه خروج آمریکا از برجام، سکوت معنی‌دار سوریه درباره موشک‌باران اسرائیل از خاک این کشور که اسرائیل آن را به ایران نسبت داد و ایران قویا آن را تکذیب کرد و بالاخره اظهارنظر نقل شده در روز سه شنبه از معاون وزیر خارجه روسیه که گفته بود حفظ توافق هسته‌ای ایران بدون اینکه تهران امتیازات جدیدی واگذار کند، غیرممکن خواهد بود.

البته ریابکوف بعد از انتشار این اظهار نظر در گفت‌وگو با ایرنا این خبر را تکذیب کرد.

هنوز دو ماه از زمانی که دونالد ترامپ از خروج نیروهای آمریکایی از سوریه سخن گفته بود نگذشته است. در آن زمان که به نظر می‌رسید جنگ در سوریه رو به پایان است، ایران و متحدانش اعلام شکست داعش و بعد هم خروج احتمالی آمریکا را به معنای تسلط بیشتر بر منطقه و پیروزی سیاست‌های منطقه‌ای خود قلمداد می‌کردند.

در همان زمان دومین نشست سه‌جانبه ایران، ترکیه و روسیه با چشم‌انداز جای خالی امریکا در سوریه برگزار شده بود.

به نظر می‌رسید که هر یک از این سه کشور امیدوارند هر کدام متناسب با منافع خود جای خالی شده را پرکنند به گونه‌ای که ترکیه در مناطق تحت کنترل ی‌پ‌گ و روسیه و ایران در مابقی سوریه به تعقیب اهداف نظامی و ایدئولوژیک خود بپردازند.

اما حالا به نظر می‌رسد بعد از وقایع دو ماه اخیر که با سرعت بسیار زیادی در منطقه اتفاق افتاد، تغییرات ظریف اما مهمی در موازنه نیروها در حال رخ دادن است.

جنگ با حمله شیمیایی هفتم آوریل ۲۰۱۸ (۱۸ فروردین ۱۳۹۷) در دوما واقع در غوطه شرقی دمشق دوباره شعله کشید.

مخالفان، اسد را مسئول این حمله مرگ‌بار دانستند و اسد و متحدانش باز هم آن را توطئه مخالفان اعلام کردند.

پوتین و بشار اسد پیام اسرائیل را دریافت کرده  و سعی در فاصله گرفتن از ایران،این متحد وفادار میدان جنگ و پردردسر زمان صلح دارند.

تنها یک هفته پس از این حمله مرگبار در شب ۱۴ آپریل دونالد ترامپ اعلام کرد که به «نیروهای مسلح آمریکا دستور آغاز حملات به مواضعی در سوریه که با توانمندی‌های شیمیایی بشار اسد مرتبط هستند» را صادر کرده است.

چند دقیقه بعد بریتانیا و فرانسه هم به حمله‌کنندگان پیوستند. حمله به همان شب و همان یک بار محدود ماند.

از این سو اما موشک‌پرانی‌ها میان اسرائیل و سوریه (به نیابت از ایران) ادامه داشت و کار حتی به بلندی‌های جولان کشید.

در آخرین موشک‌باران‌ها بود که تردید و پاپس کشیدن سوریه در عدم هماهنگی اظهارنظرهایش با ایران نمایان شد.

سوریه با وجود اینکه ایران دست‌داشتن خود در حمله به اسرائیل را تکذیب کرد از به عهده گرفتن حملاتی که از خاک او به اسرائیل شکل گرفته بود، سر باز زد.

اسرائیل در تلاش برای فهماندن «خطر ایران» برای منطقه و دنیا از سوریه خواست که پا را از موشک‌باران‌هایی که به او ربطی ندارد بیرون بکشد و از سوی دیگر به ایران در مجاورت خاک اسرائیل پایگاه نظامی ندهد.

از سوی دیگر ایران علی‌رغم اینکه خبرها از کشته شدن نظامیان ایرانی مستقر در سوریه در نتیجه موشک باران‌ اسرائیل حکایت داشت، در موضعی متناقض علاوه بر تهدید اسرائیل به دادن پاسخ مناسب به وقت مقتضی، کشته شدن سربازان خود را تکذیب می‌کرد.

چه کسانی می‌خواهند ایران از سوریه برود؟

سوریه که ایران یکی از هم‌سنگران اصلی‌اش برای همه جنگ‌ها و سرکوب‌های ۷ سال اخیر بود، حالا به نظر می‌رسد که به گفته پوتین در «آغاز فرایند سیاسی » گذار به دوران پس از جنگ، دیگر تمایل چندانی برای مبدل شدن به محلی برای جنگ نیابتی ایران با اسرائیل ندارد.

از سوی دیگر ولادیمیر پوتین پنج‌شنبه هفته گذشته در سوچی با بشار اسد دیدار کرد و در اظهارنظری غیرمنتظره گفت که اکنون شرایط برای آغاز «فرایند سیاسی» در این کشور مساعد است و این امر می‌تواند به خروج نیروهای مسلح خارجی منجر شود.

هر چند پوتین در «گفتگوی مفصل» خود با بشار اسد مشخص نکرده بود که منظورش نیروهای کدام کشور خارجی بوده است اما این ابهام چندان به طول نیانجامید و در اظهارات نماینده ویژه‌اش در امور سوریه مشخص شد که دوستانی مانند ایران و حزب‌الله لبنان نیز از این قاعده مسئثنی نشدند.

الکساندر لاورنتیف، نماینده ویژه ولادیمیر پوتین در امور سوریه،  اعلام کرد: «اظهارات رئیس‌جمهوری روسیه درباره خروج نیروهای خارجی از سوریه «حاوی پیام سیاسی» است و این روند «باید در چارچوب یک برنامه انجام شود».

در صورت توافق روسیه،غرب و سوریه برای خروج ایران از سوریه، وضعیت بازگرداندن هزینه‌هایی که ایران در سوریه کرده نیز نامشخص می‌شود؛ کمک‌هایی که براساس گزارش‌ها سالانه حداقل ۶ میلیارد دلار بوده است.

پیش از این هم مشخص بود که قطب؛ عربستان سعودی، اسرائیل و آمریکا، درگیر در جنگ سوریه ، ترکیه یا روسیه را تهدید و دشمن آشتی ناپذیر خود نمی‌بینند اما برای این کشورها بالاخص اسرائیل حضور ایران در سوریه او را به متحدان پرنفوذش در لبنان، عراق و یمن پیوند می‌زند، مرز را برای اسرائیل ناامن می‌کند و هلال شیعی را به رخ عربستان می‌کشد.

این بدان معنی بود که حضور ایران درازمدت و در زمان صلح در سوریه تحمل نخواهد شد.

پیش از این «بلندپایگان وزارت دفاع اسرائیل» در هشداری به جمهوری اسلامی ایران گفته بودند که اگر ایران به اقدامی علیه اسرائیل دست بزند، اسرائیل «کار حکومت بشار اسد در سوریه را یکسره و خود او را سرنگون خواهد کرد».

به نظر می‌رسد که هر چند ایران این تهدید را جدی نگرفت و از کنار آن گذشت اما پوتین و بشار اسد پیام آن را دریافت کردند و سعی در فاصله گرفتن از این متحد وفادار میدان جنگ و پردردسر زمان صلح دارند.

اینک می‌ماند هزینه‌هایی که ایران در سوریه کرده و نزدیکان آیت الله خامنه ای امیدوار به بازگشت آن بودند؛ کمک‌هایی که براساس گزارش‌ها سالانه حداقل ۶ میلیارد دلار بوده است.

یحیی رحیم صفوی، دستیار ویژه رهبر جمهوری اسلامی در امور نظامی، روز شنبه ۲۸ بهمن ۹۶، در یک سخنرانی گفته بود که ایران باید هزینه‌هایی که در سوریه کرده را از طریق «نفت، گاز و معادن فسفات» این کشور «برگرداند».

وی با اشاره به قرارداد ۴۹ ساله روسیه با سوریه گفت که «ایران هم می‌تواند با دولت سوریه قرارداد طولانی مدت سیاسی و اقتصادی داشته باشد و هزینه‌هایی که کرده است را بازگرداند».

بر اساس قرارداد نظامی که سال ۲۰۱۷ میلادی میان دمشق و مسکو امضا شده، به روسیه این امکان را می‌دهد که ۱۱ ناو جنگی، از جمله ناوهای اتمی، را در طرطوس در سوریه مستقر کند. مدت زمان این قرارداد ۴۹ ساله است و می‌تواند تمدید شود.

اما خبرگزاری بلومبرگ، گزارش که شرکت‌های چینی، علاقه زیادی به تجارت با سوریه پیدا کرده‌اند و چند فعال اقتصادی هم به این خبرگزاری گفته‌اند که تمایل برای تجارت با سوریه بیشتر است.