در رثای یک انسان آزاده و یک محقق فرهیخته؛ محمدامین قانعی‌راد

مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّـهَ عَلَیْهِ ۖ (قسمتی از آیه ۲۳ سوره احزاب)

این چند سطر را شتابزده و در فرصت کوتاهی که به وسیله مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور فراهم آمده است، به نیت بزرگداشت یاد و نام یک برادر عزیز و یک رفیق شفیق و یک همکار دانشور، دکتر محمدامین قانعی‌راد، که همچون هم‌نام بلند مرتبه‌اش، «محمد امین» در شصت‌وسه سالگی دار فانی را وداع گفت و به دیدار محبوب شتافت، قلمی می‌کنم. باشد تا در فرصتی فراخ‌تر، به‌خواست حق، به گونه‌ای درخورتر خاطره این عزیز را گرامی بدارم.

اولین دیدار نگارنده با دکتر قانعی‌راد در سال ۱۳۸۱ و زمانی واقع شد که به توصیه جناب آقای سیدمحمد خاتمی و دعوت آقای دکتر رضا منصوری به مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور پیوستم. در میان جمع هیئت علمی و نیز دیگر همکاران مرکز، که با برخی احیانا از پیش تا حدودی آشنایی داشتم، دکتر قانعی‌راد نخستین همکاری بود که تقریبا بلافاصله با او احساس نزدیکی و هم افقی کردم. دیدارهای بعدی، بیشتر و بیشتر برجستگی‌های اخلاقی و توانایی‌های علمی و تخصصی این دوست تازه‌یافته را آشکار می‌کرد.

صاحب این قلم به‌زودی به این نکته پی برد که این همکار دانشگاهی از یکسو اهتمامی جدی در دفاع از شان و مقام دانشگاه و دانشگاهیان دارد. ثانیا در عین اعتماد به نفس در خصوص دانش تخصصی خویش، کاملا گشوده به نقد و آماده پذیرش اندیشه‌های تازه و حتی خلاف دانسته‌های پیشین خویش است. ثالثا، برخلاف بسیاری از اساتیدی که اگر مدرسان و محققان خوبی به شمار می‌آیند، از زیروبم‌های آئین‌نامه‌ها و راز و رمز سازوکارهای اداری و سیاست‌گذارانه به‌خصوص در قلمرو آموزش عالی سر رشته ندارند و اگر در دومی صاحب اطلاعند در حوزه نخست فاقد درخشش‌اند، در هر دو قلمرو از توانایی چشمگیری برخوردار است. نگارنده بارها و بارها در جلسات بررسی آئین‌نامه‌ها و امور سیاست‌گذارانه شاهد آن بود که دکتر قانعی‌راد با تیزبینی و موشکافی در خصوص تبعات و نتایج غیر آشکار و احیانا نامطلوب سیاست‌ها و بندهای آئین‌نامه‌ها، به حاضران توضیح می‌داد و آنان را از ارتکاب اشتباه در تایید موازین سنجیده ناشده‌ای که دیگران از کنار آن عبور کرده بودند برحذر می‌داشت.

چهارمین جنبه در شخصیت دکتر قانعی‌راد که نظر صاحب این قلم را به خود جلب کرد گشاده‌رویی و حسن خلق و سلوک اخلاقی این همکار دانشگاهی در تعامل با دیگران بود. دکتر قانعی‌راد همچنین، در مقام یک جامعه‌شناس صاحب تجربه، از توانایی خوبی در «انسان‌شناسی»، یعنی شناخت روحیات و خلقیات افراد برخوردار بود. به همه موارد بالا، باید بینش علمی و اطلاعات جامع دکتر قانعی‌راد را در قلمرو های عام جامعه‌شناسی و سیاست‌گذاری علمی، و در کنار آن تعهد اجتماعی و سیاسی آن بزرگوار را اضافه کرد.

این ویژگی ها موجب شکل گرفتن پیوند دوستی محکمی میان صاحب این قلم و دکتر قانعی‌راد شد که جنبه‌ای از آن در آثار مشترکی که از جانب ما به فارسی و انگلیسی انتشار یافت منعکس گردید. هم‌افقی نظری و سیاسی دکتر قانعی‌راد و نگارنده موجب شده بود تا ایده‌های اولیه طرح‌های مشترک متعددی را که هر یک به جنبه مهمی از تحولات اندیشه‌ای در کشور نور می‌افکند مورد بررسی قرار دهیم. سوگ‌مندانه به جهت عدم حمایت مسوولان مرکز تحقیقات از میان آن طرح چ‌ها تنها یک طرح، یعنی نحوه مواجهه روشنفکران ایرانی با اندیشه‌های یورگن هابرماس، تقریبا به طور کامل به سرانجام رسید؛ در قالب انتشار یک مقاله انگلیسی و یک کتاب به زبان فارسی (که البته انتشار نتایج آن به فارسی در دوران دولت‌های نهم و دهم امکان پذیر نشد و تنها با بر سر کار آمد دولت آقای روحانی و با تاخیری تقریبا ده‌ساله نتایج آن در اختیار حیطه عمومی قرار گرفت)، و یک طرح نیز (نحوه مواجهه روشنفکران ایرانی با اندیشه‌های کارل پوپر) به صورتی ناتمام (و در قالب انتشار یک مقاله به انگلیسی) به پایان رسید.

دکتر قانعی‌راد در زمره مصادیق بارز «روشنفکران مسوول» به‌شمار می‌رفت. رسالت او تنها به تدریس در کلاس‌های درس و یا انتشار آراء تخصصی، یا هدایت رساله‌های دانشجویی محدود نمی‌شد. سخنرانی‌های عمومی او، جلسات بحث و گفت‌وگویی که به‌خصوص در انجمن جامعه‌شناسان برگزار می‌کرد که مدت‌ها ریاست آن را با کفایت بر عهده داشت، مقالاتی که در نشریات کثیرالانتشار و برای آموزش خوانندگان عام منتشر می‌ساخت، حضور در گفتوگو های رادیویی و میزگردهای تلویزیونی در خصوص مسائل مهم و مبتلا به جامعه، همگی از تعهد عمیق او به انجام رسالت اصلی روشنفکران یعنی «سخن گفتن از حقیقت در برابر اصحاب قدرت و توانمند ساختن  گروه‌های کم توان اجتماعی با مسلح کردن آنان به سلاح اندیشه و آگاهی» حکایت داشت. در این مختصر کافی است از میان نمونه‌های متعدد تنها به یک مورد، یعنی بحث دقیق و روشنگر دکتر قانعی‌راد در خصوص عدالت اجتماعی در ایران اشاره شود که در بیست و پنجم  بهمن ماه ۱۳۹۶ در میزگردی در برنامه زاویه در شبکه ۴ سیما ارائه شد. این برنامه که در پیوند ذیل قابل مشاهده است، ظاهرا آخرین نوبت حضور دکتر قانعی‌راد در سیما بوده است.
http://www.telewebion.com/episode/1770605

دکتر قانعی‌راد که اینک سوگ‌مندانه دیگر در میان ما حضور ندارد در عداد آن گروه قلیل از اندیشوران است که در حقشان می‌توان گفت «از شمار دو چشم یک تن کم/ وز شمار خرد هزاران بیش». جامعه ما، یک اندیشه سالم و یک زبان بلیغ و یک سخن‌گوی شجاع را از دست داده است و این خسران اندکی نیست. برای آن مرحوم از محضر حق غفران الهی و علو درجات طلب می‌کنم و برای بازماندگان و دوستانش صبر و شکیبایی.