نسل جدید مدیران در «دولتِ با تفنگ»

زیتون –نیلوفر سعیدی: خبر کوتاه بود. سردار عبادالله عبداللهی که از سال ۱۳۹۱ عهده‌دار فرماندهی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء سپاه بود، جای خود را به چهره جدیدی داده به نام «دکتر سعید محمد».

خبرگزاری تسنیم در گزارشی اعلام کرد که سعید محمد از سال ۱۳۶۶ وارد سپاه شده و دارای مدرک دکترای مهندسی عمران (گرایش راه و ترابری) از دانشگاه تربیت مدرس تهران است. او نیز همچون بسیاری دیگر از بزرگان قرارگاه خاتم٬ عضو انجمن تونل ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین  بوده است. همچنین خبرگزاری فارس از این موضوع خبر داد که سعید محمد از نخبه‌های تحصیل‌کرده سپاه است و به زبان انگلیسی تسلط کامل دارد. پایگاه خبری مشرق نیز او را چهره برجسته‌ای در میان مدیران شرکت های زیرمجموعه‌ی‌ قرارگاه خاتم توصیف کرد.

اما چه شد که یک دکتر دانشگاهی فاقد درجه‌ی سرداری و آن هم از نسل جوان‌تر از چهره‌های قدیمی٬ عهده‌دار این پست مهم شد؟ آیا دوران فرماندهی سردارهای قدیمی و سالمند سپاه به پایان رسیده و این نیروی نظامی سیاسی در حال پوست‌اندازی است؟ برای پاسخ به این سوال٬ لازم است پیش از هر چیز٬ قرارگاه خاتم الانبیاء و فرماندهان قدیمی آن را شناخت.

قرارگاهی برای بازسازی ایران پس از جنگ
محسن رضایی، فرمانده‌ی وقت سپاه پس از جنگ٬ برای تغییر سبک زندگی خود راه دانشگاه را در پیش گرفت و صاحب مدرک دکترای اقتصاد شد. بسیاری دیگر از چهره‌های سپاه هم از او تبعیت کردند و این نیروی نظامی٬ پر شد از افرادی با عنوان سه بخشی «سردار دکتر پاسدار».

زمانی که رضایی قرارگاه خاتم را تاسیس کرد و کلید آن را به دست سردار وفایی چهره‌ی مهندسی نفتی جنگ سپرد٬ فکرش را نمی‌کرد که این قرارگاه روزی آن‌قدر بزرگ شود که حسن روحانی رئیس جمهور ایران در مورد آن٬ تعبیر «دولت با تفنگ» را به کار ببرد و از فعالیت‌های اقتصادی بسیار گسترده و چندهزار میلیاردی این قرارگاه ابراز نگرانی کند.

قرارگاه خاتم٬ علاوه بر ایران در چند کشور دیگر نیز کار می‌کند که ارتباط مستقیمی با حوزه نفوذ سپاه قدس و اقدامات ایران در عراق٬ سوریه و لبنان دارد.

قرارگاه خاتم فعالیتش را محدود به یک زمینه نمی‌کند و البته صرفا به دنبال پروژه‌های کلان و بزرگ است و کار زیر یکصد میلیارد تومان را نمی‌پذیرد. از پروژه اتوبان «صدر» در تهران گرفته تا فازهای ١۵ و ١۶ پارس جنوبی؛ از سد «گتوند» تا اتوبان «حرم تا حرم».

در سال ۱۳۹۳ سردار عبداللهی فرمانده وقت خاتم اعلام کرد: پنج ‌هزار شرکت پیمانکار بخش خصوصی و١٣۵‌ هزار نفر نیرو با خاتم همکاری می‌کنند. به گفته او ٣۵‌ هزار نفر از ١٣۵‌ هزار نیرو، در سطح مهندس، فوق‌لیسانس و دکترا هستند و بقیه نیروها نیز به لحاظ فنی ماهر و باتجربه محسوب می‌شوند. اما سال ۱۳۹۵ همین مقام نظامی ضمن ابراز گلایه شدید از حسن روحانی اعلام کرد که به دنبال انصراف دولت از همکاری با خاتم و استقبال از توتال و دیگر شرکت‌های خارجی٬ قرارگاه مجبور شده بخشی از نیروهایش را به خانه بفرستد. البته عبداللهی به این موضوع هم اشاره کرد که دولت مبلغ کلانی در حد ۲۴ هزار میلیارد تومان٬ به سپاه بدهکار است.

پیش از آن که «دکتر سعید محمد»٬ فرمانده خاتم شود٬ افرادی در این قرارگاه فرمانده بوده‌اند که بلااستثنا همگی صاحب مناصب مهمی شده‌اند و از این جهت می‌توان خاتم را یک سکوی پرتاب مهم دانست. در بررسی نام و نشان فرماندهان قبلی خاتم٬ به این اسامی برمی‌خوریم:

محمد وفایی: نخستین فرمانده قرارگاه خاتم بود. از سال ۶۸ تا سال ۱۳۷۳ فرمانده قرارگاه بود. اولین قرارداد قرارگاه در سال ۱۳۶۸ با موضوع تصحیح اراضی بین دارخوین و خرمشهر امضا شد. وفایی در حوزه‌های عمرانی باز هم کار کرد و بعدها مشاور احمدی‌نژاد رئیس جمهور ایران شد.

محمدباقر قالیباف: در سال ۱۳۷۳ توسط سردار محسن رضایی منصوب شد. اجرای پروژه‌هایی مانند راه‌آهن مشهد – سرخس از اقدامات دوره مدیریت قالیباف بر قرارگاه به شمار می‌رود. قالیباف پس از خاتم٬ رئیس پلیس ایران و بعد شهردار تهران شد و تا کنون سه بار برای ورود به پاستور خیز برداشته.

حسن دانایی‌فر: وی به مدت چهار سال از سال ۷۶ تا ۸۰ فرماندهی قرارگاه را بر عهده داشت. بعدها کارهای امنیتی کرد٬ بر روند خروج مجاهدین خلق از عراق نظارت داشت٬ همه‌کاره اقتصادی سپاه در عراق و سپس سفیر ایران در عراق شد.

عبدالرضا عابد: وی فارغ‌التحصیل دوره اکتشاف نفت و از اهالی جنوب است. سال ۱۳۵۹ وارد سپاه شد. فعالیت‌های سازندگی را از ساخت اتوبان تهران- ساوه شروع کرد. سپس به قرارگاه خاتم‌الانبیا رفت.  او سال ۸۵ به این سمت منصوب شد و نزدیک به دو سال فرمانده قرارگاه بود و بعد از آن کارهای قرآنی و دینی را در راس اهداف خود قرار داد و قائم‌مقام سازمان اوقاف کشور شد.

رستم قاسمی: قاسمی دی‌ماه ۱۳۸۶ به عنوان فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا منصوب شد. او پیش از پذیرش این مسئولیت٬ فرماندهی قرارگاه سازندگی نوح را برعهده داشت. وی تا سال ۱۳۹۰ و پیش از انتصاب به وزرات نفت این سمت را عهده‌دار بود و بعد از آن برای کارهای اقتصادی و امنیتی به عراق رفت. در دوران فرماندهی قاسمی که با ریاست جمهوری احمدی‌نژاد همراه شده بود٬ قرارگاه خاتم بدون تشریفات و مناقصه٬ چندین قرارداد عظیم با دولت امضا کرد و جا برای رقابت شرکت‌های بخش خصوصی نماند. وقتی هم که قاسمی از خاتم به دولت رفت٬ در وزارت نفت با رفقای قدیمی‌اش روابط حسنه‌ای داشت و پروژه‌های عظیم گازی و نفتی و پالایشگاهی و تاسیساتی را به آنها سپرد.

ابوالقاسم مظفری شمس: سال ۱۳۹۰ جایگزین رستم قاسمی شد. او پیش از برعهده‌گرفتن این مسئولیت، ریاست هیئت‌مدیره «شرکت توسعه آب و نیرو ایران» و ریاست «انجمن تونل ایران» را بر عهده داشت. مدت زمان فرماندهی او، یکی از کوتاه‌ترین مدت‌های فرماندهی قرارگاه است. مرداد ۱۳۹۰ تا اسفند ماه ۱۳۹۱. هیچگاه مشخص نشد چرا دوران فرماندهی مظفری شمس تا این اندازه کوتاه بوده است. در دوران معرفی فرمانده جدید خاتم٬ اخباری در مورد احتمال ارتباط مظفری شمس با فساد شبکه موسوم به سلطان پتروشیمی منتشر شد که البته هیچ‌گاه پیگیری نشد و بعد از آن نیز مظفری پست مدیریتی مهمی در اختیار نگرفت.

عبادالله عبدالهی : از اسفندماه ۱۳۹۱ این سمت را بر عهده گرفت. عبداللهی از فرماندهان بسیار پول‌ساز خاتم بود اما در دوران او با تغییرات سیاسی کشور و روی کارآمدن روحانی٬ اندک‌اندک داد رسانه‌ای مخالفان درآمد و خیلی‌ها به تبعیت از روحانی٬ خواهان عدم حضور نظامی‌ها در حوزه اقتصاد شدند که البته عبداللهی از این مواضع برمی‌آشفت و همواره اعلام می‌کرد که خاتم فقط در حوزه‌هایی پروژه می‌گیرد که در توان بخش خصوصی نیست.

سردار رفت٬ دکتر آمد

خبرگزاری فارس، سعید محمد را این‌گونه معرفی کرده است: «سعید محمد متولد سال ۱۳۴۷ در تهران  و دارای مدرک تحصیلی دکترای مهندسی عمران ( گرایش راه و ترابری) از دانشگاه تربیت مدرس تهران در سال ۱۳۸۸ می باشد . محمد  از سال ۱۳۶۶  به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در آمد و دارای سوابق مدیریتی و اجرایی متعددی در شرکت ها و موسسات اقماری  قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء (ص) و بنیاد تعاون سپاه است ؛ وی از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳ مدیرعامل گروه سپاسد – وابسته به قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء بود.»

تعیین و معرفی فرمانده قرارگاه خاتم از اختیارات فرمانده کل سپاه است و سعید محمد نیز با تاییدات سرلشکر جعفری به این مقام رسیده است. اما آمدن این دکتر جوان و رفتن سردار عبداللهی٬ نمی‌تواند نشان‌دهنده‌ی پوست‌اندازی سپاه باشد، چرا که اساسا این نهاد نظامی و عقیدتی٬ با توجه به روابطی که با رهبر ایران و حوزه‌های علمیه و مراجع تقلید دارد، اگر هم بخواهد نمی‌تواند در مسیری حرکت کند که منجر به تربیت تکنوکرات‌هایی شود که بتوان آنها را چسبیده به اقتصاد و توسعه و فاصله گرفته از ایدئولوژی و مصالح امنیتی توصیف کرد. تربیت نسل جدید فرماندهان دانشگاهی سپاه و ظهور نسل سرداران «دکتر – پاسدار»٬ الزاما به معنی حرکت سپاه در مسیر نواندیشی و تجدد نیست و دولت تفنگدار همچنان با استفاده از ابزارهای متنوع خود٬ بر مسائل داخلی ایران٬ تاثیر خواهد گذاشت.

خاتم همچنان خواهد تاخت
قرارگاه خاتم٬ علاوه بر منابع انسانی و مالی٬ از قدرت فراوانی برخوردار است.سایت الف، متعلق به احمد توکلی، در این مورد در یادداشتی نوشت «بخش خصوصی هیچ‌گاه نمی‌تواند خود را به قرارگاه خاتم برساند. علت این است که این مسابقه از یک نقطه برابر شروع نشده است. قرارگاه با استفاده از تمرکز امکانات لجستیک انباشت‌شده در سپاه (به ‌دلیل شرایط جنگ) فرسنگ‌ها جلوتر می‌دود و هرچه می‌گذرد فاصله بیشتری از بخش خصوصی می‌گیرد؛ ضمن اینکه قرارگاه خاتم از امتیازات ویژه‌‌ای نظیر معافیت مالیاتی برخوردار است که فعالیت‌های اقتصادی آن را تسهیل می‌کند. دیگر از نفوذ قرارگاه در دستگاه‌های دولتی و ستاد اقتصادی دولت که باعث می‌شود موانع قانونی پیش پا برداشته شود یا پروژه‌ها کانالیزه شود، بگذریم. شاید مهم‌تر از همه اینکه قرارگاه خاتم مانند دیگر فعالان اقتصادی از مزاحمت دستگاه‌های نظارتی رنج نمی‌کشد. طبق قانون دیوان محاسبات، سازمان بازرسی کل کشور و دیگر دستگاه‌های نظارتی (حتی سازمان اطلاعات سپاه) حق ورود و سرکشی به فعالیت‌های قرارگاه ندارند! تنها مرجع نظارت بر قرارگاه خاتم، سازمان حفاظت سپاه است که حتی اگر بخواهد، اساسا برای نظارت در حوزه اقتصادی ساخته نشده و حتی نمی‌تواند یک حسابرسی یا ردیابی مالی از عملکرد قرارگاه داشته باشد! در چنین محیطی وقوع فساد چندان دور از انتظار نیست».

البته مقامات خاتم این موضوع را رد کرده و اعلام کردند که از سال ۱۳۹۵ خود را مکلف به دادن مالیات می‌دانند و کانال‌های خاصی هم‌چون نمایندگی ولایت‌فقیه در سپاه٬ بر مسائل مالی قرارگاه نظارت می‌کند.

در شرایط فعلی که ایران یک بار دیگر با تهدیدهای سیاسی و اقتصادی آمریکا روبرو شده٬ فضا برای قدرت‌نمایی خاتم بازتر شده و با توجه به بدهی‌های دولت به سپاه٬ روحانی ناچار است باز هم دست به دامن فرماندهان این قرارگاه شود. بنابراین می‌توان پیش‌بینی کرد که در سالیان آتی هم شاهد تاخت و تاز نظامیان در حوزه‌ی اقتصاد و به ویژهه در بخش عمران خواهیم بود و قرارگاه خاتم یکی از بازوان سپاه برای تاثیرگذاری بر تمام معادلات داخلی ایران خواهد ماند.