زیتون- اندیشه مستقبل: مقالاتی در باب آینده پژوهی عنوان کتاب جدید علی پایاست که بتازگی از سوی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در ۴۲۸ صفحه منتشر شده است. در بخشی از پیشگفتار کتاب چنین آمده است:
از درد و غم رفته و آینده چه گویم؟
اندیشه مستقبلم از حال برآورد
امیر خسرو دهلوی
دیسیپلینی که از آن در زبان فارسی با عناوینی نظیر آینده‌پژوهی، مطالعات آینده، پژوهش آینده‌ها، آینده‌اندیشی، آیندهنگری و نظایر آن یاد میشود[۱] در سال‌های اخیر در ایران مورد توجه بسیاری از افراد و نهاد‌‌ها قرار گرفته است. طرح‌ها و پروژه‌‌‌های چندی نیز با هدف آینده‌پژوهی در موضوعات گوناگون به‌وسیله سازمان‌‌ها و مؤسسات مختلف اجرا شده است. تأسیس دوره‌‌‌های کارشناسی ارشد و دکترای رشته آینده‌پژوهی در دانشگاه امام خمینی، برپا‌ساختن انجمن آینده‌پژوهان و نیز ایجاد بخش‌ها و واحد‌‌ها و گروه‌هایی در برخی از مؤسسات پژوهشی و تحقیقاتی تحت نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و به‌خصوص مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، برای انجام پروژه‌‌‌های آینده‌پژوهانه و بالاخره فعالیت شماری از مجموعه‌‌ها در بخش خصوصی در همین زمینه، همگی حکایت از رونق‌گرفتن این دیسیپلین در کشور دارند.
اما شواهد حکایت از آن دارند که در ایران نیز، همان‌گونه که در کشور‌‌‌های دیگر شاهد آن هستیم، چیستی آینده‌پژوهی هنوز برای بسیاری، حتی کسانی که به فعالیت‌های آینده‌پژوهانه اشتغال دارند، به‌درستی روشن نیست. در ادبیات آینده‌پژوهی، درخصوص جایگاه این دیسیپلین در میان دیگر دیسیپلین‌‌‌های دانشگاهی و درخصوص روش‌ها و روششناسیهای مناسب برای این رشته هنوز ابهام وجود دارد. پرسش‌‌‌های بنیادین نظیر اینکه «آیا آینده‌پژوهی علم است یا تکنولوژی یا هنر؟»، «آیا آینده‌پژوهی باید به دستاورد‌‌‌های علوم فنی و مهندسی تکیه کند یا علوم اجتماعی و انسانی؟» و «آیا اساساً آینده‌پژوهی چیزی بیش از نوعی کاربرد عقل عرفی با ترکیب برخی شیوه‌‌‌های بازاریابانه و مشتری‌پسند است؟»، همچنان در زمره سؤالاتی‌اند که مورد بحث آینده‌پژوهان‌اند.
مجموعه مقالاتی که در دفتر حاضر گردآوری شده‌اند، دربردارنده بخشی از تکاپو‌‌‌های نظری و عملی نگارنده برای ابهام‌زدایی از جایگاه معرفتی دیسیپلین آینده‌پژوهی و کمک به ازدیاد بازده آن در کاربرد‌‌‌های عملی آن‌اند. بخشی از این مقالات، تألیفاتی‌اند که صاحب این قلم در چند سال اخیر عمدتاً در نشریات دانشگاهی در ایران و خارج از ایران منتشر کرده است. شماری از آنها نیز برگرفته از سخنرانی‌‌ها در مجامع دانشگاهی داخل و خارج از کشور است و بالاخره دو مقاله نیز متکی به/برگرفته از ترجمه آثاری است که برخی از آینده‌پژوهان سرشناس بین‌المللی تحریر کرده‌اند.
فهرست مقالات مندرج در این مجموعه به قرار ذیل است:
فهرست مطالب
پیشگفتار
- پامفا ۱۴۰۴: نخستین گام در مسیر یک آینده‌نگاری ملی
- ارزیابی نقادانۀ روششناسیهای آینده‌نگاری و آینده‌پژوهی
- ارزیابی نقادانه نقش رویکردهای آینده‌اندیشانه/آینده‌نگارانه در تفکر استراتژیک جدید
- ملاحظاتی انتقادی در باب آینده‌اندیشی در حوزه علوم و فناوری‌های نوپدید و رویکردهای معطوف به توسعه
- تأثیرات علوم و فناوری‌های هم‌گرا بر قلمرو اخلاق در ایران تا ۱۴۰۴: یک ارزیابی آینده‌پژوهانه
- ارزیابی آینده‌پژوهانه تأثیرات علوم و فناوری‌های هم‌گرا بر حوزه‌‌‌های اخلاق، اجتماع و سیاست در ایران تا ۱۴۰۴
- آیندهنگری پیشرفت ایران- پاسخ به پرسش‌‌‌های گفتمان الگو
- خردنامه همشهری- آینده‌اندیشی: هـست‌ها و بـایدها/گفت‌‌وگو
- مطالعات اسلامی در پرتو آینده‌پژوهی
- گزارش اجلاس بین‌المللی آینده‌پژوهی- آتن ۴-۱ تیرماه ۱۳۹۴
برگرفته‌‌‌‌هایی از نوشته‌‌‌های چند آینده‌پژوه:
- در باب مبانی فلسفی پژوهش‌های آینده- جوزف وُروس
- فرا-روش آینده‌‌‌های متعارض (موردمناقشه) – براون، رَپِرت و وبستر
—–
[۱]. در زبان‌‌‌های اروپایی نیز از این دیسیپلین با اسامی گوناگون نام برده میشود، ازجمله:
Futures Studies, Futuring, Prospectives, Futuristics, Futures thinking, Futurology
