رقابتِ ایدئولوژی و عمل‌گرایی

زیتون-نیلوفر سعیدی: اگرچه دو ابرقدرت آمریکا و روسیه در بحران سوریه با هم در حال رقابت هستند اما در این میان قدرت‌های منطقه‌ای مهمی هم‌چون ایران و ترکیه نیز سهم قابل توجهی در این پرونده دارند و چه‌ بسا اگر کشاکش رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی نبود، بحران سوریه تا این اندازه تداوم نمی‌یافت.

ایران با سوریه مرز مشترک ندارد و نیروهای خود را از طریق مرز زمینی عراق وارد این کشور می‌کند و از دیگر سو با استفاده از خطوط هوایی نیز می‌تواند افراد و تسلیحات مورد نیاز را به دمشق برساند. اما عدم برخورداری از مرز مشترک جغرافیایی با سوریه، مشکلاتی برای ایران به همراه آورده است و باعث شده که در رقابت بین ایران و ترکیه، تهران از شانس کمتری برای توسعه قلمرو خود در سوریه برخوردار باشد.

اگر بخواهیم روند رقابت ایران و ترکیه در سوریه را باهم مقایسه کنیم، باید بگوییم به همان اندازه که ایران بر بشار اسد و دولت بعثی سوریه نفوذ دارد، ترکیه نیز بر مخالفین سوری تاثیر گذاشته و در سالیان اخیر در سازماندهی سیاسی و تسلیحاتی آن‌ها، دست به اقدامات گسترده‌ای زده است. به عبارتی دیگر،  ایران  با مخالفین سوری بی‌ارتباط است و آنان را به رسمیت نمی‌شناسد اما ترکیه، رابطه با دمشق را قطع کرده و در عوض، مخالفین سوری را زیر پر و بال خود گرفته است.

ایران در سوریه از سه گروه نظامی استفاده می‌کند: گروه نخست، داوطلبین ایرانی موسوم به مدافعین حرم که بخشی از آنها شامل نیروهای رسمی سپاه قدس و بخشی دیگر نیز از نیروهای داوطلب و بسیج مردمی هستند و گه‌گاه و به ندرت از افراد ارتش نیز در میان آنها دیده می‌شود. دوم، تیپ فاطمیون متشکل از شیعه‌های هزاره‌ای افغانستانی. سوم، تیپ فاطمیون متشکل از شیعه‌های پاکستانی. در اسفند ماه سال ۹۵ سید محمد علی شهیدی نماینده ولی فقیه در بنیاد شهید، آمار کشته شدگان هر سه گروه مزبور در سوریه را ۲۱۰۰ نفر اعلام کرد. اما بعد از آن، ایران سیاست عدم اعلام آمار کشته‌ها را در پیش گرفت و به احتمال قوی این آمار هم اکنون به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ نفر رسیده است. این در حالی است که بنیاد شهید ایران، خانواده‌های کشته‌شدگان افغانستانی و پاکستانی را هم تحت پوشش حمایت مادی، درمانی و‌آموزشی قرار می‌دهد.

حسین نصرالله رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان ری که شهر او بعد از قم، بیشترین آمار خانواده‌های کشته‌شدگان تیپ زینبیون  را در خود جای داده گفته است: طبق قانون خانواده هر شهیدی که شهادتش محرز شد، تحت پوشش بنیاد شهید قرار گرفته و از تمام حقوق از جمله خدمات درمانی، بیمه تکمیلی، حقوق و… برخوردار می‌شود. این قانون شامل همه خانواده‌های شهداست.

در مقابل، ترکیه در سوریه، علاوه بر تعداد معدودی از نظامیان خود، از چندین طیف مخالفین سوری عرب، ترکمن، اخوانی و سلفی حمایت می‌کند اما غیر از آمار ۶۵ نفری نظامیان ترکیه‌ای کشته شده در سوریه، آمار دقیقی از افراد مسلح سوری تحت حمایت ترکیه، منتشر نشده است.

تا این‌جای کار، ایران از حیث آمار تلفات و کشته‌شدگان، در وضعیت سختی قرار دارد و تاکنون بیش از ۲۰۰ نفر از کشته‌شدگان سپاه ایران در سوریه، دارای رتبه‌ی نظامی سرگردی، سرهنگی و سرداری بوده‌اند و تامین هزینه‌های حمایت از خانواده‌های کشته شدگان و هزینه درمان بیش از شش هزار مجروح، آسان نیست.اما در مقابل، ترکیه نیز علاوه بر هزینه‌های تسلیحاتی و حمایت نظامی،بنا به گفته‌ی سلیمان سویلو وزیر کشور، بیش از۲۵ میلیارد دلار برای سه و تیم میلیون آواره سوری،هزینه کرده است.

کارت‌های کارآمد ترکیه

مرز مشترک ترکیه و سوریه عامل مهمی است که موجب شده ترکیه برای توسعه قلمرو خود در سوریه، نقشه‌هایی بکشد. نقشه‌هایی که در سالیان اخیر باعث شده در چند مقطع زمانی، نفوذ سیاسی و نظامی ترکیه در سوریه بیشتر شود، از جمله جلب حمایت روسیه برای ورود به خاک سوریه در عفرین، الباب وچند منطقه دیگر.

بنا به گفته ژنرال خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه٬ این کشور با سوریه ۹۱۱کیلومتر مرز دارد و برنامه‌های دفاعی خاصی برای کنترل این مرز در دست اجرا دارد.

بنابر اطلاعاتی که از سوی مسئولین وزارت دفاع این کشور در اختیار روزنامه انگلیسی دیلی صباح گذاشته شده، دولت اردوغان بیش از ۷۰ درصد این خط مرزی را با دیوارهای عظیم بتنی و به‌کارگیری تجهیزات هوایی و زمینی کنترل می‌کند. در آن  سوی مرز نیز، ترکیه در استان ادلب در ۱۲ نقطه  نیروهای دیده‌بانی خود را بر اساس توافقی که در مذاکرات سوچی و آستانه به دست آمده مستقر کرده است. از این گذشته ترکیه شهر کردنشین عفرین در نوار غربی رودخانه فرات را در اشغال کرده و کردهای مسلح را از آنجا بیرون رانده است. همچنین در منبج با آمریکایی‌ها نیروی گشت مشترک دارد و در الباب و جرابلس نیز، نیرو مستقر کرده است.

شواهد نشان می‌دهد، ترکیه در مقایسه با ایران، در آینده‌ی سوریه از کارت‌ها و امکان‌های بیشتری برای افزایش قدرت، برخوردار است. علاوه بر نفوذ نظامی، ترکیه گروه های سیاسی مخالف بشار اسد را نیز در زیر چتر گسترده‌ای به نام ائتلاف ملی مخالفان گردآوری کرده و آن‌ها را هدایت می‌کند و تاکنون توانسته با استفاده از این کارت مهم در نشست‌های مهمی همچون قاهره، لندن، استانبول، سوچی، آستانه، پاریس و ژنو امتیازات فراوانی برای مخالفین کسب کند و برای آنها در چارچوب مذاکرات، مشروعیت قابل توجهی دست و پا کند و با روسیه و آمریکا چانه‌زنی کند. این در حالی است که ایران هیچ کدام از گروه‌های مخالف بشار اسد را به رسمیت نمی‌شناسد و همه آنها را تروریست و یا نهایتا شورشی می‌نامد.

ترکیه٬کردهای سوریه و آمریکا

دو روز پیش٬ وزارت خارجه آمریکا در یک اقدام غافلگیرانه  و بدیع٬ اعلام کرد که حاضر است به ازای دریافت گزارش‌های منتج به دستگیری سه تن از سران پ.ک.ک یا حزب کارگران کردستان ترکیه٬ ۱۲ میلیون دلار جایزه نقدی پرداخت کند. آمریکا اعلام کرد: حاضر است برای دستگیری مراد کارایلان مسئول اصلی عملیات نظامی و رزمی پ.ک.ک ۵ میلیون دلار٬ برای دستگیری جمیل بایک ۴ میلیون و برای دستگیری دوران کالکان ۳ میلیون دلار جایزه بدهد.

این اقدام آمریکا موجب خوشحالی مقامات ترکیه شد اما چنین به نظر می‌رسد در پس زمینه این ماجرا اتفاقات دیگری روی داده است. چرا که تنها ۲۴ ساعت پس از این رویداد٬ جیمز جفری نماینده عالیرتبه آمریکا در پرونده سوریه اعلام کرد که از نظر  واشنگتن٬ گروه‌های مسلح موسوم به واحدهای دفاع از خلق YPG تروریست نیستند. اما مقامات ترکیه معتقدند که در تصمیم‌گیری آمریکا تناقض روشنی وجود دارد. آنها معتقدند واحدهای دفاع از خلق و کلیه نهادهای سیاسی و نظامی کردهای شمال سوریه وابسته به پ.ک.ک هستند و نباید آمریکا از سویی برای سر فرماندهان این گروه جایزه تعیین کند و از دیگر سو با آنها همکاری کند. اما آمریکا فعلا در این مسیر حرکت می‌کند و احتمالا چنین تصمیمی می تواند موجب آن شود که اردوغان برای حمله به مناطق کردنشین شرق فرات احتیاط بیشتری به خرج دهد.

حوزه دیپلماسی و رقابت‌های خاص ایران و ترکیه

در بحران سوریه و در حوزه نفوذ سیاسی و دیپلماسی٬ ایران تنها توانسته در کنار روسیه قرار بگیرد و خود را با این کشور هماهنگ کند. روسیه به دنبال حفظ استراتژی دفاعی خود در دریای مدیترانه است و اهمیت  ویژه‌ای به سوریه می‌دهد و از برخی امکانات ایران استفاده می‌کند. امکاناتی نظیر استفاده از فرودگاه نوژه همدان و همچنین شلیک موشک از فراز آسمان ایران به سوریه. اما ترکیه در حوزه دیپلماسی مربوط به سوریه با همه کار می‌کند از روسیه تا آمریکا و اتحادیه اروپا٬ قطر٬ عربستان سعودی و دیگر کشورهای مرتبط با آینده سوریه. به همین خاطر چنین به نظر می‌رسد که مشی عمل‌گرایانه ترکیه در بحران سوریه٬ در برابر مسلک ایدئولوژیک جمهوری اسلامی ایران در این ماجرا٬ نتایج و پیامدهای متفاوتی را برای این دو کشور به دنبال می‌آورد.