دردسرهای فروش طلای سیاه

زیتون ـ جلیل فقیهی: در پایان دومین نشست وزیران نفت و انرژی کشورهای عضو اوپک در وین اعلام شد که کشورهای عضو با کاهش تولید خود  به میزان ۸۰۰ هزار بشکه در روز از آغاز سال ۲۰۱۹ موافقت کرده‌اند. به گفته کاظم غریب‌آبادی، سفیر ایران در دفتر سازمان ملل متحد در وین ، ایران از این کاهش تولید معاف شد. در عین حال، خالد فالح وزیر انرژی عربستان در کنفرانس خبری پایان نشست تأکید کرد که اگر صادرات کشوری به دلایل طبیعی یا سیاسی کم شود، عربستان تولیدش را بالا می‌برد تا میزان عرضه ثابت بماند. این بدین معنی است که عربستان قرار است کاهش عرضه نفت در اثر تحریم آمریکا علیه ایران را جبران کند.

اعلام تصمیم اعضای اوپک در کنار سخنان نواک، وزیر انرژی روسیه، مبنی بر حمایت از تصمیم اعضای اوپک و ملزم دانستن روسیه به رعایت کاهش سقف تولید باعث شد تا بهای نفت خام در بازار جهانی افزایش یابد. قیمت نفت برنت در روز جمعه ۵ درصد افزایش یافت.

ایران با تحریم های نفتی چه می کند؟

جهش ناگهانی نرخ ارز، استقبال زودهنگام اقتصاد ایران از شروع رسمی تحریم‌های آمریکا بود. هر چند دلیل اصلی تورم و سقوط ارزش پول ملی افزایش نقدینگی طی سال‌های گذشته بود، این بارِ روانی تحریم‌ها بود که فنر تورم را آزاد کرد.

جامعه زخم دیده از تحریم‌های دوره‌های گذشته پیش بینی کرده بود که با شروع تحریم‌ها احتمالا فروش نفت ایران و در نتیجه عرضه دلار در بازار دچاراختلال خواهد شد؛ پیش‌بینی‌ای که تاحد زیادی درست بود. بنا به گفته محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه، میزان فروش نفت ایران در سال جاری حدود دو و نیم میلیون بشکه در روز بوده که درمقایسه با سال گذشته یک میلیون بشکه کاهش داشته است. به پیش‌بینی دولت، روند کاهشی فروش نفت در سال آینده نیز ادامه خواهد داشت و به میزان یک تا یک و نیم میلیون بشکه در روز خواهد رسید. همچنین، پیش‌بینی دولت از قیمت نفت خام برای بودجه سال آینده بشکه ای ۵۴ دلار است که این عدد فرق چندانی با قیمت لحاظ شده آن در بودجه سال ۹۷ ندارد.

روند تغییرات صادرات نفت ایران در ماه‌های گذشته

صادرات نفت ایران پیش از برجام به حدود یک میلیون بشکه در روز رسیده بود. بعد از برجام، ایران صادرات نفت خود را به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش داد. سال گذشته، به طور متوسط، روزانه حدود دو و نیم میلیون بشکه نفت فروخت. همانطور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود، این روند امسال هم بدون تغییر بزرگی ادامه داشت تا اواخر تابستان که روند نزولی صادرات نفت شروع شد.

با گذشت حدود یک ماه از شروع تحریم‌ها هنوز نمی‌توان عدد دقیقی برای میزان صادرات حال حاضر ایران بیان کرد. رویترز گزارش می‌دهد که  صادرات نفت ایران به خریداران بزرگ آسیایی در ماه اکتبر ۲۰۱۸ به کمترین میزان در طی پنج سال گذشته رسیده است. تا پیش از تحریم‌ها، کشورهای بزرگ آسیایی خریدار حدود دو سوم نفت خام ایران بودند. کره چندماهی است که خرید نفت خام از ایران را به صفر رسانده و در حال حاضر تنها خریدار میعانات گازی ایران است. چین، هند و ژاپن در ماه اکتبر در مجموع۷۶۲ هزار بشکه در روز از ایران نفت خریده‌اند که نسبت به مدت مشابه در سال گذشته بیش از ۵۶ درصد کاهش داشته است. به گزارش رویترز، ترکیه هم که در ماه اکتبر ۱۲۹هزار بشکه از ایران نفت خریده بود، در ماه نوامبر خریدی نداشت. اینها در حالی است که ترکیه و خریداران بزرگ آسیایی نفت ایران جزو هشت کشوری هستند که هم‌زمان با بازگشت تحریم‌ها‌ی آمریکا علیه ایران، معافیت موقت برای خرید نفت خام ایران دریافت کرده‌اند. معافیت‌ها بیشتر به منظور همراه کردن کشورهایی بود که پالایشگاه‌های آن‌ها برای نفت وارداتی از ایران طراحی شده بود. معافیت‌ها سقف مشخصی دارند، اما انتظار می‌رود که صادرات نفت ایران به این کشورها در ۶ ماه آینده کمی افزایش یابد.

با اجرایی شدن تحریم‌ها، خریداران پیشین نفت ایران سراغ سایر عرضه‌کنندگان بازار رفته و خواهند رفت. ترجیح پالایشگاه‌ها، به عنوان خریداران اصلی نفت، عدم تغییر تامین‌کننده نفت است، اما در نهایت بسیاری از آنها برای در امان ماندن از جریمه‌های احتمالی آمریکا دست به تغییراتی در طراحی می‌زنند و نفت مورد نیاز خودرا از دیگر عرضه‌کنندگان بازار تامین می‌کنند.

اثر تحریم ایران بر روی قیمت جهانی نفت

همانطور که گفته شد، پیش‌بینی دولت از قیمت نفت خام برای سال آینده بشکه‌ای ۵۴ دلار است که تفاوت چندانی با قیمت سال گذشته ندارد. اما این قیمت چقدر قابل تحقق است؟ همانطور که در نمودار زیر می‌بینیم، قیمت نفت در هفته‌های گذشته به شدت کاهش یافته است. با اینکه قیمت در تابستان سال جاری به بیش از ۷۰دلار در ازای یک بشکه رسیده بود، در روزهای منتهی به شروع رسمی تحریم‌ها علیه ایران قیمت نفت سقوط کرد و به حدود بشکه‌ای ۵۳ دلار هم رسید. یکی از مهمترین دلایل کاهش قیمت، افزایش تولید یک میلیون بشکه ای عربستان بود که با تقدیر ترامپ هم مواجه شد. البته عربستان تنها کشوری نبود که تولید خود را افزایش داد. آمریکا، روسیه و عراق هر کدام به نسبتی سهمی در افزایش تولید و کاهش قیمت ‌داشتند.

صندوق بین‌المللی پول، اداره اطلاعات انرژی آمریکا و بانک جهانی، متوسط قیمت هر بشکه نفت در سال آینده میلادی را بین ۵۰ تا ۶۸ دلار پیش‌بینی کرده‌اند. بنا بر پیش‌بینی‌ها، قیمت نفت در کوتاه مدت به علت تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران بالا می‌رود. اما قیمت نفت با افزایش عرضه توسط اعضای اوپک و  تولید کنندگان نفت شیل کاهش خواهد یافت. در نظر اول پایین بودن قیمت نفت می‌تواند نشانه‌ای از موفقیت آمریکا در اعمال تحریم علیه ایران باشد. اما هستند کارشناسانی که پایین بودن قیمت نفت را شانس بالقوه‌ای برای بازگشت ایران به بازار نفت قلمداد می‌کنند. بالا بودن قیمت نفت عملا راه را برای ورود هرچه سریع‌تر و پرقدرت‌تر تولیدکننده‌های نفت شیل(در راس آنها آمریکا و کانادا) باز می‌کند. تولیدکننده‌‌هایی که تولید نفت شیل را، به علت بالا بودن هزینه استخراج آن، منوط به بالا بودن قیمت فروش می‌دانند.

اثر تحریم نفت بر روی درآمد دولت

سال ۹۷ سهم اتکا به درآمدهای نفتی از بودجه دولت ۳۶ درصد بود که یک درصد نسبت به سال ۹۶ افزایش داشت. به گفته محمد باقر نوبخت، این سهم در بودجه سال ‌۹۸ حداکثر ۲۷ درصد خواهد بود که دلیل عمده آن کاهش احتمالی میزان صادرات است. مشکل دیگر دولت چگونگی انتقال دلارهای نفتی است. راه‌های انتقال پول از اروپا هنوز به نتیجه مشخصی نرسیده و به نظر نمی‌رسد اروپا اراده‌ محکمی برای راه‌انداختن آن داشته باشد. گرفتن دلار از واردکنندگان آسیایی هم شامل تحریم‌های آمریکا می‌شود. به نظر می‌رسد به جز راه‌های غیر مستقیمی که برای دور زدن تحریم‌ها تعبیه شده و یا خواهد شد، عمده پول صادرات نفت با ارزهایی غیر از دلار (مثلا روپیه یا یوان) به ایران پرداخت خواهد شد. همچنین ایران مجبور است برای نگه داشتن مشتری‌های خود به آنها تخفیف بدهد؛ تخفیفی که در دوره‌های گذشته تحریم نیز شامل حال مشتری‌های نفت ایران می‌شد.

با توجه به این مشکلات، دولت دردسرهای زیادی برای نقد کردن درآمد حاصل از فروش نفت خواهد داشت که نتیجه احتمالی آن کسری بودجه و احتمالا کاهش هزینه‌های عمرانی خواهد بود.