زیتون– محسن نکومنش فرد: بهرام، قهرمان رمان «مرز»، مهاجری است با پیشینه ی فعالیت سیاسی که در دهه شصت خورشیدی از ایران گریخته است، مانند هزاران هموطن خود. او خودش را این گونه معرفی می کند:
«من بهرام انقلابی، زمانی که ایران را به سوی ناکجا ترک کردم سی و سه سالم بود. ترسی از خستگی و بی خوابی نداشتم. از یکی دو سال پیش از انقلاب هیجان و تکاپو با زندگی ام چنان درآمیخته بود که ناچاریِ خوابیدن و خوردن موجب شرمساری ام می شد. سیل انقلاب که آمد و من هم درونش به دست و پا زدن افتادم، جوانی بیست و چهار ساله بودم.»
داستان “«مرز» داستانی آشنا و ملموس است، داستانی بغایت نزدیک به تجربیات انبوهی از ایرانیان، نسلی از ایرانیان که رویاهای نوجوانی و جوانی شان در بحبوحه ی کابوس تهاجمات گسترده ی دهه شصت، گرفت و گیرها، شکنجه ها و تیرباران ها به تاراج رفته است، جوانان پرشوری که بنا داشتند با تمام قوا از آرمان های انقلابی شان حراست کنند اما بسیاری از آنان در ظرف مدتی کوتاه راهی جز فرار از کشور پیش روی خود ندیدند.
تراژدی این مهاجرت های تحمیل شده عمدتا در دو بخش خلاصه می شود: یکم مرحله ی خروج از کشور و دوم مرحله ی جاافتادن در “وطنی” دیگر. مرحله ی خروج سرشار از دلهره و نگرانی و تجربیاتی است که رد آنها در تمام عمر بر روان مهاجر باقی خواهد ماند، اما خوشبختانه با یک آغاز و پایان زمانی، البته در صورتی که شخص مهاجر از همه ی مراحل سفر جان سالم به در برد. تا سال ۱۳۶۷ این مرحله عمدتا برای پناهجوی ایرانی، آن هم در زمانی که کشور درگیر جنگ بود، کمتر با نگرانی همراه می شد. پناهجوی ایرانی دیر یا زود، با عنوان سیاسی یا غیر سیاسی اقامت می گرفت.
مرحله ی دوم سفر اما در اغلب موارد بمراتب جانفرساتر از مرحله ی خروج بوده است. آن چه دوران جاافتادن و جذب در جامعه ی جدید را دشوار می کند بی انتها بودن روند همگرایی است. روند پوست انداختن و فاصله گرفتن از سنت های گذشته از زمان ورود به کشور جدید آغاز می شود اما آن را پایانی نیست، به ویژه وقتی ارزش ها و معیارهای جامعه ی جدید هم به سرعت در حال تغییر و دگرگونی است.
مسعود کدخدایی روایت مراحل مختلف گریز از کشور و در نهایت عبور از مرز را با موفقیت به انجام رسانده است. بیان این سفر تراژیک، بخصوص با توجه به تجربیات تلخ دوران انتظار در ترکیه ی دهه شصت خورشیدی، دوران فراق و دوری از زن و فرزند، و سنگین تر از همه نامعلوم بودن زمان سرگردانی و انتظار، می توانست ملال آور شود. اما زبان طنزآلود نویسنده در روایت تجربیات تلخ خواندن این رمان را آسان کرده است. به نظر نمی آید رمان مرز بیان موبه موی تجربیات گریز نویسنده از ایران باشد اما تردیدی نیست که نویسنده از تجربیات شخصی خویش در نگارش این رمان سود برده است. این رمان قسمت دوم رمان «تو هم آرام می گیری» اثر مسعود کدخدایی است که پیش تر منتشر شده است. اگرچه من رمان قبلی نویسنده را نخوانده ام اما احساسم این بود که یک رمان کاملا مستقل را مطالعه می کنم. آنها که رنج مهاجرت، از نوع مهاجرت بهرام، را تجربه کرده اند می دانند که بیان چنین سفری با زبان طنز آسان نیست. شاید فاصله گرفتن از سالهای مهاجرت روایت مصائب آن با زبان طنز را آسان کرده باشد.
دهه ی شصت خورشیدی یکی از دوران های پرتلاطم در تاریخ معاصر ایران است. بسیاری از افراد تحصیل کرده و دگراندیش در این سالها طعم تبعید را چشیدند. افرادی از طبقات اجتماعی مختلف، که بعضا هرگز فکر مهاجرت به سرشان نزده بود، از طاعون سیاسی که رژیم جمهوری اسلامی به جامعه ی ایران بعد از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ تحمیل کرده بود گریختند. در سی سال گذشته افراد زیادی، چه بصورت رمان و چه به صورت واقعه نگاری خاطرات خود از فرار از مرز را نگاشته اند. ولی هنوز ظرفیت زیادی برای بازگویی این تجربیات وجود دارد. بسیاری از گوشه های این مجموعه از مهاجرت ها هنوز ناگفته و ناشناخته مانده اند، گوشه هایی که می توانند رنج گسترده ی یک نسل را باز هم بیشتر در مقابل دیدگان جوانان امروز و کسانی که خود در متن این حوادث نبوده اند قرار دهند. با توجه به انبوه قربانیان خشونت سیاسی در این سالهای تیرگی بسیاری از این مهاجرین با داغ از دست دادن نزدیک ترین یارانشان ایران را ترک می کردند. جان بدر بردن از این خشونت ها همیشه به معنای رهایی از وحشت خشونت و آرامش خیال نبود. بسیاری از یاران دیروز هنوز در زندانها شکنجه می شدند و یاد دوستان از دست رفته و یا زندانی وجدان این پناهجویان را می آزرد.
در جای جای روایت نویسنده ی رمان «مرز» از هجرت دردآلودش نیز یاد دوستان از دست رفته و رد حضور آنها در ذهن او دیده و شنیده می شود. با فرار از مهلکه و ورود به جهان آزاد نمی توان آثار این خشونت را از میان برد. در ماههای اول و شاید سال اول اقامت در خانه ی جدید هنوز فعال سیاسی دیروز نمی تواند دنیای تازه اش را جهت یابی کند. قطب نمای ذهن از کار افتاده است. همزمان الزامات زندگی جدید مشکلات و دغدغه های تازه ای را در مقابل پناهجو قرار می دهد. سنگینی بار سالها و ماههای پیش از هجرت امر آموزش چیزهای تازه را دشوارتر می کند. آموزش زبان روندی توانفرسا و طولانی است. از سوی دیگر برای سخن گفتن و عرض اندام در جامعه ی جدید حتا دانستن زبان نیز کافی نیست. آموختن درست زبان تنها با تن دادن به پوست اندازی فرهنگی و تغییر آداب میسر است. پذیرش ارزش های جدید برای کسی که پیش از این اراده اش را بر تغییر جهان استوار کرده بوده است آسان نیست. اعتراف به شکست آرمان ها می تواند به اندازه ی اعتراف به حقانیت رژیم در مقابل دوربین رسانه های عمومی دشوار باشد، گاه حتا دشوارتر. اعتراف در زیر شکنجه را شاید دشواری تحمل شکنجه توجیه کند اما اعتراف به شکست آرمان ها در دنیایی کاملا آزاد و بدون اجبار بر اعصاب و روان عنصر انقلابی دیروز سوهان می کشد. مهاجر نه تنها یک شبه تمام موقعیت هایش را از دست می دهد بلکه حالا دیگر حتا قادر به بیان کوچکترین نیازهایش هم نیست.
قهرمان رمان مرز هنوز پس از گذر از سالهای سخت زندگی مخفی، عملیات رعب آور فرار ، سرگردانی در مسیر رسیدن به مقصد و بالاخره دوران طولانی اقامت در دانمارک خودش را پیدا نکرده است. تمام تلاش خود را برای تطبیق با شرایط جدید زیستی اش و فهم فرهنگ، معیارها و ارزش های وطن جدید به کار برده است. بسیاری از تابوهای گذشته اش را شکسته و سنت های گذشته ی سوار بر ذهنش را کنار زده است. این گمان و تصور اوست اما روند سریع تغییر و تحولات جامعه ی مدرن هر روز او را با چالش های جدیدی دست به گریبان می کند.
گذران روزمره ی ساعاتی از روز در زیرزمین خانه و زیر و رو کردن خاطرات تلخ و شیرین گذشته گویای ماندن یک پای بهرام در گل گذشته ای است که به نظر می آید هرگز دست از سر او برندارد. گذشته چرک تن نیست که با حمام کردن آن را از تن شست. یک بار درگیر شدن با عفریت اختناق و تجربه ی روزها و شبهای هراس از دستگیر شدن و عواقب آن روح و روان انسان را برای باقیمانده ی عمر درگیر می کند. زیر زمین بهرام را رها نمی کند. تنها کابوس های آشفته ی مکرر با سوژه ی دوران مخفی نیست که مبارز دیروز و مهاجر امروز را در خواب هم با خود درگیر می کند. تجربه ی مبارزه-ی زیرزمینی در یک دوران پر تلاطم انسان را برای همیشه در زیرزمین، در مخفیگاه ذهن حبس می کند.
سر کردن ساعاتی از روز در انزوا از فطرت زندگی در هجرت و تبعید دور نیست، بلکه بخش بسیار طبیعی آن است، بخشی از روال طبیعی این گونه از زندگی. مهاجر در جامعه ی جدید زندگی می کند، با مقتضیات آن کنار می آید، پوست فرهنگی می اندازد، ارزش ها و باورهایش را تغییر می دهد اما نیازش به لحظات انزوا با هیچ چیزی جبران نخواهد شد. هر مهاجری ناچار زیرزمینی برای خود خواهد ساخت، پناهگاهی برای لحظات با خود بودن و گریزگاهی برای کنار آمدن با درد فراق.
یک پاسخ
در فراقی بی فراغ
ازین مجو پس سراغ
همین بود تقدیرت
در ظلمتی بی چراغ
بیگانه ای در وطن
بغربت هم بی سخن
چو غریبه می خواهد
پوستت کند هم ز تن
خدا خواهد همانت
که داده ای رضایت
قدر را دان براستی
نی غیر از ین روایت
خدا دادت قلم را
تا برداری قدم ها
نشناسی چو نفست
بر خود کنی ستمها
دیدگاه‌ها بسته‌اند.