زیتون- یاسمن کمالی: دولت حسن روحانی در روزهای اخیر، با انتشار خبر مثبت شدن شاخص تراز تجاری ایران در سال ۱۳۹۴ پس از بیش از سه دهه در تاریخ انقلاب اسلامی، این موضوع را به مانوری تبلیغاتی در حوزه عملکرد اقتصادی خود تبدیل ساخته است. دستاوردی که برخی آن را نتیجه دیپلماسی تجاری موفق دولت عنوان میکنند. نگاهی به گزارش عملکرد تجارت خارجی ایران در سال گذشته، نشان میدهد که تحقق آرزوی دیرین جمهوری اسلامی برای رسیدن به تراز مثبت تجاری، به رغم کاهش واردات و همنین صادرات به دست آمده است.
آنطور که آمارهای رسمی منتشر شده نشان میدهد، ارزش کل تجارت خارجی ایران در سال گذشته به ۸۳ میلیارد و ۹۱۴ میلیون دلار رسیده که معادل ۴۲ میلیارد و ۴۱۵ میلیون دلار از کل ارزش تجارت خارجی یکساله ایران به صادرات و مابقی آن یعنی ۴۱ میلیارد و ۴۹۹ میلیون دلار به واردات اختصاص داشته است. با این ترکیب بود که تراز تجاری ایران به مثبت ۹۱۶ میلیون دلار رسید.
بدون شک حضور پررنگ اقتصادها در بازارهای جهانی چه در قامت خریدار و چه فروشنده، به ابزاری برای قدرت دیپلماسی سیاسی کشورها تبدیل شده و به همان میزان بر تاثیرگذاری کشورها در عرصه بین الملل می افزاید.
آمار مربوط به تجارت جهانی در سال ۲۰۱۴، نشان میدهد که سهم ایران از کل حجم تجارت جهانی ۳۶ هزار میلیارد دلاری در این سال، کمتر از ۰.۴ درصد بوده است. اما گزارشهای منتشر شده از تجارت خارجی، حاکی از کاهش میزان و ارزش واردات و صادرات ایران در سال گذشته بوده، یعنی سهم حداقلی ایران از تجارت جهانی، به کمتر از ۰.۴ درصد هم رسیده است.
باوجود آنکه کاهش حجم و ارزش واردات میتواند بار سیاسی مثبتی برای دولت به همراه داشته باشد، اما باتوجه به حجم بالای کالاهای سرمایه ای و واسطه ای از کل واردات، کاهش ورود این محصولات میتواند به نوعی منعکس کننده وضعیت تولید داخلی هم باشد.
صادراتی آسیب پذیر از قیمتهای جهانی
طبق گزارش گمرک، صادرات غیرنفتی ایران با احتساب میعانات گازی در سال گذشته به لحاظ ارزشی ۱۶ درصد و از نظر وزنی هفت درصد کاهش یافته است. اما کاهش ارزش صادرات غیرنفتی در حالی رخ داده که میانگین قیمت کالاهای صادراتی ایران در سال گذشته افزایشی نزدیک به ۱.۲۲ درصدی داشته است. گرچه افزایش ارزش قیمت کالاهای صادراتی میتواند به معنای افزایش فروش محصولات فرآوری شده با ارزش افزوده بیشتر داشته باشد، اما نگاهی به ترکیب مهمترین کالاهای صادراتی ایران تحت عنوان صادرات غیرنفتی، نشان میدهد که بخش عمده بار صادراتی همچنان به طور مستقیم یا غیرمستقیم به نفت و انرژی وابسته است. نوسانات قیمت جهانی نفت را میتوان یکی از عوامل موثر بر کاهش صادرات ایران در سال گذشته عنوان کرد. تداوم وابستگی صادرات به محصولات نفت، گاز و پتروشیمی، همچنان تجارت خارجی ایران را از محل نوسانات قیمت جهانی انرژی آسیب پذیر کرده است.
اما در حالی ارزش صادرات ایران از تجارت خارجی با کاهش ۱۶ درصدی به بالغ بر ۴۲ میلیارد دلار رسیده که هدفگذاری دولت برای صادرات غیرنفتی در سال ۹۴ چیزی بالغ بر ۶۱ میلیارد دلار در نظر گرفته شده بود. این به معنای شکاف نزدیک به ۱۹ میلیارد دلاری صادرات غیرنفتی محقق شده با آنچه که پیش بینی میشد دارد.
تقاضای کاهنده تولید برای واردات
گرچه دولت ایران پیشی گرفتن صادرات بر واردات و مثبت شدن تراز تجاری را به فال نیک گرفته اما بخشی از کاهش ارزش واردات در سال گذشته ناشی از کاهش حدودا پنج درصدی متوسط قیمت هر تن کالای وارداتی بوده است. کاهش ارزش واردات میتواند بیانگر افزایش سهم مواد اولیه از مجموع کالاهای وارداتی باشد. براساس گزارش گمرک، ارزش کل واردات ایران در سال قبل ۲۲.۵ درصد افت و به لحاظ وزنی هم ۱۸.۵ درصد کاهش داشته است.
باوجود آنکه کاهش حجم و ارزش واردات میتواند بار سیاسی مثبتی برای دولت به همراه داشته باشد، اما باتوجه به حجم بالای کالاهای سرمایه ای و واسطه ای از کل واردات، کاهش ورود این محصولات میتواند به نوعی منعکس کننده وضعیت تولید داخلی هم باشد. بالغ بر ۸۶ درصد از ارزش کالاهای وارداتی را کالاهای واسطه ای و سرمایه ای تشکیل میدهند که کاهش واردات این محصولات میتواند بیانگر تداوم رکود در خطوط تولید ایرانی باشد. برمبنای این امر شاید کمی سخت باشد که کاهش واردات به ایران را بتوان به حساب تحقق هدفی برنامه ریزی شده گذاشت.
به عقیده برخی کارشناسان، افزایش تنش های سیاسی میان ایران و کشورهای منطقه به خصوص با اعراب، بر کاهش حجم و ارزش تجارت خارجی در سال گذشته بی اثر نبوده است. تجارت خارجی ایران و عربستان از حدود دو سال قبل، کاهش بیشتری پیدا کرده است. با این وجود امارات متحده عربی که همواره در لیست شرکای اصلی تجاری ایران به شمار می آمد، به رغم ایجاد مسائلی در حوزه سیاست خارجی، خرید کالاهای ایرانی در سال گذشته را نسبت به سال پیش از آن مقداری افزایش داده است. در مقابل ارزش واردات ایران از این کشور عربی در سال گذشته با کاهش ۳۶ درصدی همراه بوده است.
با همه اینها، کاهش سهم تجارت خارجی ایران به رغم مثبت شدن تراز تجاری، میتواند به منزله زنگ خطری جدی به شمار بیاید. کاهش حضور در بازارهای جهانی به خصوص با تداوم نوسانات جهانی قیمت انرژی، میتواند قدرت مانور دیپلماتیک را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد، آن هم در منطقه ای که ارزش تجارت خارجی کشورهایی همچون امارات متحده عربی، عربستان و ترکیه در سطح بسیار بالاتری از ایران قرار دارد. به رغم این امر، دولت ایران امیدوار است با گشایشهایی که در حوزه سیاست خارجی ایجاد شده، بتواند با تکیه بر گسترش سطح روابط سیاسی، بهبودی در تجارت خارجی ایران هم در سال جاری ایجاد شود.
