در میان علما و فقهای قم، هستند روحانیونی که به صراحت، حکم به تعطیلی عقل می­دهند و از آن پروایی ندارند. پشت پا به فلسفه و عرفان و هر برساخته­ ی بشری می­زنند، روی خوشی به علم و دانشِ جدید نشان نمی­دهند و مؤمنان را از در افتادن به آن بر حذر می­دارند. آیت الله موسوی دهسرخی از این قبیل بود. با هیچ دستاورد جدیدی موافقت نداشت. در ذکر احوالات خود گفته بود که فردی از او در خواست کرده تا به خانه ­اش برود. دهسرخی پاسخ می­گوید: “نمی­ آیم، چون رادیو و تلوزیون داری نمی­ آیم… چون دخترهایت به مدرسه می­روند نمی­ آیم”.[۱]

خوردن چای و قند و شکر را جایز نمی­دانست. همسر و فرزندانش را مدتها که در نجف بود، حتی اذن زیارت بارگاه امیرالمومنین(ع) نداده و اجازه­ ی رد و گذر خانواده اش را در خیابانها نمی­داد. می­گفت: “رفقا عبرت بگیرید و روایتی که می­گوید زن را نوشتن یاد ندهید، سوره یوسف یاد ندهید، بالا خانه راه ندهید، با آب طلا بنویسید و نصب العین خود قرار دهید”.[۲] او با هرگونه مظاهر جدید مخالف بود و دستاوردهای علمی را مذموم می­ انگاشت.

این اما تمامِ داستانِ فقاهت در قم نیست. برخی از عالمان هم هستند که به عقل و عقلانیت تأکیدهای بسیار دارند؛ منطق و استدلال را ارج می­ نهند؛ شیعه را مکتب عقلانیت و اجتهاد می­دانند و از منزلتِ عقل دم می­زنند.

آیت الله جوادی آملی

آیت الله جوادی آملی از این قبیل علمای عقلگراست. سخنان اخیر ایشان، سندی است در اهتمام وی به پاسداشت عقل و عقلانیت. “ما یک دلال داریم و یک مبتکر. … آقا ضیاء این را گفته، آخوند این را گفته، آ شیخ این را گفته، این دلال علم شدن است. این فضیلت نیست… یک طلبه افغانی (آخوند خراسانی) بود الان یک قرن دارد ما را به دنبال خودش می­کشاند. این ننگ نیست؟ صد سال پیش یک طلبه افغانی درس خوانده و کفایه نوشته­، الان صد سال است به دنبال اوییم….”.[۳]

آیت الله جوادی آملی در این سخنان، حسرت می­خورَد که چرا طلبه­ های امروز، به دنبال نَقل اقوالند و خود قدمی بر نمی­دارند و عقل و منطق پیشه نمی­سازند و به نتایج جدید نائل نمی­آیند. ایشان در سایر آثار خود نیز پای عقل و منطق و استدلال را پیش کشیده و بدان توجه داده است.

اما آیت الله جوادی آملی که چنین به “مبتکر” بودن در فهم دینی توجه داده و از “دلّالی” علم پرهیز می­دهد، شگفتا که در نتایجِ مباحثِ خود، چندان به ابتکار علمی چنگی نمی­اندازد و از آن استمدادی نمی­طلبد. گویی آیت الله که خود منتقدِ دلالیِ علم است نیز در پاره­ ای موارد، همین رَویّه­ ی مذموم را پیشه می­سازد. بنگرید به رأی ایشان در خصوص بانوان که وقتی در پیِ یافتنِ مقامِ “قضاوت” برای زنان بر می­آید، به چه شیوه ­ای به این بحث نظر می­کند. ایشان در خصوص بحث قضاوت برای بانوان که عموم فقها آن را مقبول شرع نمی­دانند، جسارت ورزیده و بر این باور است که  هیچ محذوریتی برای پذیرش قضاوت بانوان وجود ندارد.

وی سپس برای تبیین نظر خود و مقبول دانستن آن، به رأی مرحوم مقدس اردبیلی استناد کرده و اینگونه عنوان می­کند که: “اگر زن به مقام شامخ اجتهاد رسیده و دارای ملکه عدالت بود و شرایط دیگری که در قضاء و اوصاف قاضی معتبر است واجد بود و خواست تصدّی قضای زنان را با نصب از طرف فقیه جامع الشرایط که ولایت امر مسلمین و رهبری جامعه اسلامی را بر عهده دارد متعهد شود، از نظر بزرگانی چون مقدس اردبیلی مانعی ندارد”.[۴] در خصوص مقام قضاوت برای بانوان، آیت الله جوادی سخن خود را به نحو شفافی بیان نمی­کند و رأی خود را از زبان مرحوم مقدس اردبیلی بازگو می­کند، از بیم آنکه جامعه فقهی این نظر را بر نتابد و بر ایشان خُرده بگیرد. گویی مقام “دلالیِ” علمی، امنیت بیشتری به ارمغان می­ آورد و “مبتکر” بودن، موجبات مشقّاتی می­گردد.

آیت الله پس از نقل سخن مقدس اردبیلی این تکمله را نیز به بحث خود می­افزاید که: “از نظر بزرگانی چون مقدس اردبیلی مانعی ندارد، مگر آنکه کسی اجماع قطعی را احراز کند که در این حال تصوّر مزبور ممنوع می­باشد”.[۵] آیت الله جوادی آملی تمامی جِدّ و جهد خویش را که بر اساس اسلوب عقلی به کار بسته است، مسکوت می­ نهد و تنها به رأی فقیهی استناد می­کند که سابق بر این، به نتایجی نائل آمده است. مبادا که رأی او خلاف مشهور فقها قلمداد شود. ایشان عنوان کرده است که اگر قول مقدس اردبیلی نیز مخالف قطعی اجماع فقها باشد، اینگونه برداشت فقهیِ او ممنوع است.

اگر مقام مبتکر بودن را باید ارج نهاد، پس اینگونه استناد به قول قدما چه وجهی دارد؟ مجاهدت آیت الله جوادی آملی در یافتن رأیی امروزی برای بانوان در خور تحسین است، اما چه نیازی است که قول دیگران را به میان کشیم و از وجاهت آنها مایه بر گیریم و ابتکار خود را به آن استناد دهیم؟  مبتکر بودن و دل به دلّالیِ علمی نسپردن، قدری دشوار یاب است و این فقیه عقل گرای قم را نیز اسیر خود کرده است.

این اما نهایتِ مواجهه جوادی آملی با عقل و ابتکار علمی نیست. ایشان منظومه­ای را در مواجهه میان علم و دین درانداخته­اند که به علم دینی شهره است. بر اساس این اندیشه، گفته می­شود که جدایی و نزاع میان علم و دین یا به عبارتی عقل و دین، محصول تصوری ناصواب از نسبت میان این دو است. به باور ایشان، این مبنای ناروایی است که علم (به عنوان یکی از نمودهای عقل) را در مقابل دین قرار دهیم و از نزاع و جدایی آن سخن گوییم. بلکه عقل همگام با نقل، تأمین کننده­ی معرفت دینی است و چتر دین بر سر این دو منبع گسترده است. ایشان شرایطی را برای علم بر می­شمرد و عنوان می­کند که اگر تئوریهای علمی از حالت فرضیه خارج شوند و یقین آور گردند، در آن صورت است که آن علم نیز دینی می­شود و خارج از دین نخواهد بود. به تعبیر دیگر، علومی که از حد فرضیه و صِرف ظنّ فراتر رفته و به مرز علم آوری یا طمأنینه عقلانی رسیده باشند، حجت شرعی محسوب می­شوند و مُجوّز استناد به شارع مقدس را دارند. به عنوان مثال، یافته­های پزشکی در داروسازی و راه­های درمان اگر فراتر از صِرف ظنّ و گمان بود و موجب اطمینان شد، به لحاظ شرعی اعتنای به آنها لازم است. به این معنا که اگر کسی با علم به اطمینان آور بودنِ این کشفیات و توصیه­های پزشکی به آنها اعتنا نکرد و جان خود یا بیمار خود را به خطر انداخت، شرعاً مسئول و در درگاه الهی برای فعل خود عذر و بهانه­ای ندارد.[۶]

آیت الله جوادی آملی اینگونه منزلت عقل را ارج می­نهد و میان علم و دین جمع می­کند و حتی رسیدن به کشفیات علمی را بعضاً برابر با حکم شرعی می­داند. به باور ایشان، هر دستاوردی از بشر اگر به مرتبه­ی یقین برسد و خدشه و خللی در آن راه نیابد، عمل به آن واجب است و می­باید مورد اعتنای تام قرار گیرد.[۷]

اما آیت الله جوادی آملی که چنین از قرابت علم و دین سخن می­گویند، در مقام آراء خود، کمتر التفاتی به دستاوردهای علمی و تئوریک جدید دارد. یکی از این موارد، در ساحت سیاست است. ایشان هرگونه تلاش بشر را در پی دست یابی به یک سیاست بخردانه و علمی را برابر با شِرک می­داند. به این تعابیر بنگرید: “برخی تصور می­کنند که تنها حکومتهای استبدادی بر اساس شرک نهاده شده­اند. تبلیغات سوء سبب شده که نظام دموکراسی، نظامی در خور و عادلانه تلقی گردد. اما باید دانست همان گونه که ایمان دارای درجات گوناگون است، شرک نیز درکات مختلف دارد. گرچه استبداد و دیکتاتوری یکی از بدترین درکات و مراتب شرک است، اما این بدان معنا نیست که نظام دموکراسی مشرکانه نباشد”.[۸] از نظر آیت الله جوادی نظام دموکراسی، یک تلاش مشرکانه است. به نظر ایشان، حقِ قانونگذاری و ترسیم دانش سیاسی، اساساً رسالتی انسانی نیست که انسان بتواند به آن ورود کند. سرچشمه ­ی حقوق، خداوند است و هر کس وادی قانونگذاری وارد شود، محکوم و مطرود است. به تعبیر ایشان: “دیدگاه­های گوناگونی درباره سرچشمه و منبع حقوق بشر وجود دارد. برخی آن را متکی به آراء مردم (دموکراسی) و گروهی مستند به منابعی دیگر دانسته­ اند، مانند اراده اهل حل و عقد و نوابغ بشر (شیوه حکومتی برخی از مسلمانان)؛ طبیعت و معیارهای آن (نظریه حقوق طبیعی) فطرت و قواعد آن (نظریه حقوق فطری) و اراده فرد (دیکتاتوری). توحید ناب بر این پایه استوار است که حق قانونگذاری تنها از آن خداوند است. همه دیدگاه­های حقوقی مزبور مشرکانه و غیر توحیدی­ اند… روشن است که هیچ یک از منابع مزبور هستی بخش نیستند تا بتوانند در تفسیر هستی و تعیین قانون برای آن دخالت کنند. به همین دلیل نباید فریب خورد و گمان کرد که اگر مثلاً به نظام دموکراسی یا نظریه حقوق فطری تن دهیم، با منطق توحید سازگار است”.[۹]

آیت الله جوادی آملی اساساً قانون نویسی توسط بشر را بر نمی­تابد و بر این باور است که نگارش قانون توسط انسان، ره به سلامت نمی­برد. به باور ایشان، واضعان حقوق بشر، خواسته یا ناخواسته از این حقیقت غفلت ورزیدند که امضای چنین توافقنامه­ای هرگز به صلاح و سود همه یا اکثر مردم جهان نیست.[۱۰]

توافقنامه­ ی حقوق بشر به عنوان یک دستاورد انسانی و یک دانش محصّل انسانی، مورد رد و طرد و انکار آیت الله است. در وادی سیاست، هرگونه اندیشه­ و هر نوع تأمل و دانش سیاسی که برساخته­ ی بشر است، مورد نقد آیت الله جوادی آملی قرار می­گیرد. ایشان که در مقام دفاع از عقل و عقلانیت و علم چنان موشکافانه سخن گفته بود، اما در ساحت نتیجه­ ی سخن و در عمل، چوب نقد بر هرگونه تأمل و اندیشه­ ی سیاسی بشر می­زند و آنرا مورد تردید و انکار قرار می­دهد.

به نظر می­رسد که از مقام “مبتکر” بودن سخن گفتن اما به لوازمِ آن ملتزم نبودن، رویّه­ ی غالبی میان عقلای قم است. از همین قبیل است سخنان آیت الله جعفر سبحانی.

آیت الله جعفر سبحانی

آیت الله سبحانی هم از ملتزمان به عقل و عقلانیت است. از کلام و فلسفه و منطق سخن می­گوید. ایشان از داعیه­داران عقلانیت شیعه است. معتقد است که عقلانیت، زیر بنای تمام مسائل عقیدتی را تشکیل می­دهد. می­گوید خداحافظی از عقلانیت، نوعی خلع سلاح عقائد اسلامی است و آیینی که نتوان آن را با دلیل و برهان بیان کرد، قابل عرضه نیست.[۱۱] ایشان همچنین معتقد است که میان دین و دانش، هیچ تفاوتی نیست. برخی آیات قرآنی را گواهی می­گیرد بر اینکه دین با عقلانیت پیوند خورده است و این دو از هم انفکاک ناپذیرند. آیت الله سبحانی با التفات به همین مقام عقل است که در عرصه­ی کلام شیعی به تحقیق می­پردازد؛ نسبت به مباحث جدید کلامی اعلام موضع می­کند؛ در خصوص هرمنوتیک دست به تألیف می­زند[۱۲]؛ بحث از پلورالیزم دینی را مورد بررسی قرار می­دهد[۱۳]و عرفی شدن دین را به بحث می­گذارد.[۱۴]

اما تفسیر آیت الله سبحانی از عقل نیز، در پیوند با امور دیگری تبیین می­شود. در نظر ایشان عقل بما هو عقل مورد احترام نیست و نمی­توان و نمی­باید به آن استناد کرد. “ما با تمام احترامی که برای عقل و خِرَد می­گذاریم ولی توانایی آن را در همه­ ی مراحل زندگی، کافی نمی­دانیم؛ زیرا شعاع درک عقل، آن چنان گسترده نیست که همه اقیانوس زندگی را روشن سازد بلکه می­تواند بخشی از آن را روشن کند، زیرا تمایلات سرکشی بر وجود انسان حکومت می­کند که عقل و خِرَد را کم فروغ می­سازد و جلو داوری آن را می­گیرد”.[۱۵]

ایشان در جای دیگری اینگونه عنوان می­کند که: “برخی می­گویند باید فتوای عقلانی داشته باشیم که ما هم مخالف نیستیم، اما فتوای وحیانی چطور؟ آیا فتوای وحیانی در برابر فتوای عقلانی مقدم نیست؟ در فتوای وحیانی عقل هم در آن قرار دارد، چرا که عقل جدای از وحی نیست”.[۱۶]

همین نحوه برداشت از عقلانیت است که سبب می­شود ایشان، روی خوشی به دستاوردهای جدید بشری نشان ندهد. وی اموری چون آزادی، حقوق بشر، دموکراسی را بر نمی­تابد. به این تعابیر بنگرید: “تمام این مفاهیم چون “آزادی”، “حقوق بشر”، “گسترش دموکراسی” همه و همه نوعی قید و بند بر دولتهای ضعیف است و می­خواهند از این طریق سلطه خود را گسترش بدهند و هرگز دل غربی بر جان و مال شرقی نسوخته که برای دموکراسی ما لشکر کشی کنند و قربانی بدهند”.[۱۷] این مفاهیم و دستاوردهای علوم انسانی که امروزه دیگر غربی و شرقی نمی­شناسد و به عنوان یافته­ های نیک بشری از آنها یاد می­شود، اما مقبول این فقیه عقل گرای قم نیست.

در نظر آیت الله، عقل جمعی بشر، ملاک و معیاری برای سعادت نیست و نمی­توان به آن تمسک کرد، چرا که: “تجربه کنونی بشر ثابت کرده است که عقل جمعی نمی­تواند سعادت بشر را تأمین کند زیرا به روشنی می­بینیم که بسیاری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی، مورد تصویب مجامع قانون گذاری است، در حالی که بدبختی و هلاکت بشر به وسیله همین رفتارها صورت می­پذیرد”.[۱۸]

با این مبانی باید انتظار داشت که این داعیه­دارِ عقلانیت نیز به همان احکامی نائل آید که منکران عقل به آن رسیده­ اند. چه تفاوتی است میان این آراء و نحله­ی ضد عقل گرا؟ چه تمایزی می­توان میان این ادعای عقلانیت و مدعیان اخباری­گری نهاد؟ اگر سخن از عقل و منطق و استدلال است، می­ باید نتیجه­ ی خود را در جایی نشان دهد، باید رائحه­ ی آن در حُکمی، رأیی و یا تفسیر به مشام رسد.

آیت الله سبحانی در مقام استنباط احکام شرعی  به عقلانیت وفا نمی­کند. ارتداد را در زمانه­ ی امروزی می­پذیرد،[۱۹] چرا که آن را فتوای وحیانی می­ انگارد؛ فلسفه­ های سیاسی بشر را باطل می­داند،[۲۰] مبانی فکری جدید در تفسیر متون دینی را مورد انکار قرار می­دهد و در مجموع، روی خوشی به یافته­ های عقل بشری نشان نمی­دهد.

این نقد و انکارها تماماً از آنجا بر می­خیزد که در مقام عمل، فتوای وحیانی را در مقابل فتوای عقلانی قرار داده­ ایم و اگر چه در ایده پردازی های خود، به قرابت این دو حکم می­­دهیم اما در نتیجه­ ی سخن، انفکاکی لا ینحل میان این دو برقرار کرده­ ایم.

آیت الله مصباح یزدی

دیگر فقیه و فیلسوف قم، آیت الله مصباح یزدی است. وی نیز در ایده پردازی های خود، از منزلت و جایگاه عقل سخنِ بسیار گفته است. ایشان میان دو نحوه از عقل تمایز می­ نهد. یکی عقلی است که در فرهنگ غرب شایع شده است. مصباح یزدی در خصوص این نحوه از عقل عنوان می­کند که این نحوه از عقلانیت به این معناست که شخص می­باید پیرو معرفت­های عقلش باشد و غیر آن را کنار بگذارد. وی این نحوه از عقل را مقبول ندانسته و آن را دارای بار منفی می­داند. مصباح یزدی سپس از نحوه دیگری از عقل سخن می­گوید که به تعبیر او، با دین متعارض نیست و از مقوّمات دین و یکی از منابع احکام دینی به شمار می­رود. منظور از این عقل، نیرویی است که به کمک آن می­تواند حقایق را بشناسد و مجهولات را از خلال امور بدیهی و داده­ های قطعی علوم دیگر معلوم کند.[۲۱]

این نحوه تفسیر از عقلانیت، راه را برای توجیه هر گونه گزاره­ی عقل ستیز که در متون دینی وجود دارد می­گشاید. با چه مبنایی می­توان به سنجش و سبک – سنگین کردن گزاره­های موجود در متون دینی پرداخت؟ اگر به عقلی باور داریم که باید گزاره­های دینی را تأیید و امضاء کند، پس ملاک و معیار برای توزین گزاره­ایی به نام دین را می­باید از کجا دریافت و استخراج کرد؟ آیا به جز همین عقلِ آمیخته به صواب و خطا، راه دیگری برای ورود به متون دینی داریم؟

تفسیر و نحوه­ ی برداشت آیت الله مصباح یزدی از عقل به گونه­ ای است که حتی راه توجیه برده داری را نیز برای ایشان می­گشاید. وی در توجیه برده داری که در برخی متون دینی از آن سخنی به میان آمده اینگونه عنوان می­کند که: “ممکن است انسانی به سبب سوء اختیار خود مستحق عقوبت و بردگی شود. مثلاً کسی که در برابر نظام حق و عادلانه اسلامی که ضامن سعادت بشریت است، شورش کند، پس از شکست خوردن برده می­شود و باید به بردگی گرفته شود. ممکن است به دشمنان اسلام پناه ببرد که در این صورت از تعلیم و تربیت صحیح محروم می­ماند و چه بسا در صدد مبارزه مجدد و بر هم زدن آرامش جامعه اسلامی برآید. اگر این فرد برده شود و در جامعه اسلامی زندگی کند، به تدریج تحت تعلیم و تربیت درست واقع می­شود و به مسیر بهروزی و کمال می­افتد و دیگران نیز از شرّ او در امان می­مانند. خلاصه اینکه بعضی از انسانها ممکن است بر اثر ارتکاب اعمالی مجرمانه، زمینه بردگی خود را فراهم سازند و از آزادی محروم شوند. پس چنین نیست که بردگی در هر اوضاع و شرایطی مذموم باشد”.[۲۲]

آیت الله مصباح یزدی هم از داعیه داران عقلانیت در اسلام است اما بنگرید که چگونه به احکامی می­رسد که امروزه کمتر خِرَدی را اشباع می­کند.

عقلای قم، غالباً به فلسفه و کلام و حکمت اسلامی دلبسته­ اند. از مقامِ شایسته­ ی عقل و عقلانیت سخن بسیار به میان آورده ­اند. چنان از عقل سخن می­گویند که گویی خلاف مشی عقلانی عمل کردن، برابر است با عذاب اخروی و خلود در نار. اما و هزار اما، خرد و عقلی که این بزرگواران از آن دم می­زنند، چندان فاصله­ ای با مرام غیر عقلی ندارد. اگر به استفاده از علم و دانش بشری توجه می­دهیم، این نکته را باید در نظر آورد که دانش­ های بشر، صرفاً مختص به علوم تجربی نیست. در وادی علوم انسانی نیز دستاوردهای علمی بسیاری رخ می­دهد. چرا بر این علوم انسانی نباید روی خوش نشان داد؟ چرا وقتی که استفاده از علم را مورد تأیید قرار می­دهیم، تنها و تنها به علوم تجربی جواز استفاده می­دهیم و مجالی برای دستاوردهای علوم انسانی در نظر نمی­آوریم؟

باری! سخن گفتن از علم و عقل بسیار دلرباست. می­توان بارها و بارها به آن تأکیدهای مکرّر کرد. اما زمانی که ثمره­ ای از آن عقل و منطق و استدلال ورزی در آراء و نظرات دیده نشود، اگر آن پری رو از پسِ پرده رخی ننماید، اگر تمایزی در نتیجه ­ی استنباط های علمای عقل گرا و مخالفان آن دیده نشود، سخن گفتن از عقل نیز جز جهدی کم توفیق و شاید بی ­توفیق نخواهد بود.

جهد بی توفیق خود کس را مباد           در جهان والله اعلم بالسداد

پی نوشت ها:

[۱] موسوی دهسرخی، کشکول، ص۳۸
[۲] همان، ص۴۳
[۳] سخنرانی در آیین رونمایی از کتاب تحریر الاصول، ۶ دی ماه ۱۳۹۷
[۴] آیت الله جوادی آملی، زن در آئینه جلال و جمال، ص۲۲۵
[۵] همانجا
[۶] در این خصوص رک: احمد واعظی، علم دینی از منظر آیت الله جوادی آملی، مجله روش شناسی علوم انسانی، ش ۵۴، ۱۳۸۷، صص۹-۲۳؛ همچنین آیت الله جوادی آملی، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی
[۷] سخن آیت الله وقتی که از مرتبه­ی “یقین” در علوم سخن می­گوید البته چندان قابل فهم نیست. چرا که علم را مجموعه­ای از فرضیات تشکیل می­دهد که یکی پس از دیگری سر بر می­آورند و عمر کوتاهی می­کنند و جای خود را به فرضیه­های دیگر می­دهند. چه زمان می­توان از یقین آور بودن علم سخن گفت؟ این امری دشوار یاب و شاید ممتنع به نظر رسد.
[۸] آیت الله جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، ص۱۱۷
[۹] همان، صص۱۱۷-۱۱۸
[۱۰] همان، ص۹۰
[۱۱] آیت الله جعفر سبحانی، الهیات فلسفی یا نگاه عقلانی به دین، قبسات، سال دهم، زمستان ۱۳۸۴، ص۷
[۱۲] رک: آیت الله سبحانی، هرمنوتیک، نشر توحید قم، ۱۳۹۵
[۱۳]آیت الله جعفر سبحانی،  پلورالیزم دینی یا کثرت گرایی، مؤسسه امام صادق، چ سوم ۱۳۹۰
[۱۴] آیت الله جعفر سبحانی، عرفی شدن دین، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۳۹۶
[۱۵] آیت الله جعفر سبحانی، آزادی و دین سالاری، ص۲۳
[۱۶] همانجا
[۱۷] ارتداد و آزادی، از مقدمه­ی آیت الله جعفر سبحانی
[۱۸] آیت الله جعفر سبحانی، عرفی شدن دین، ص۲۷
[۱۹] ایشان قیودی را برای پذیرش حکم ارتداد در نظر می­آورد اما به اصلِ ماجرای ارتداد همچنان باور دارد. نک: ارتداد و آزادی، آیت الله جعفر سبحانی
[۲۰] رک: آیت الله جعفر سبحانی، منشور عقائد امامیه، صص۱۷-۱۸
[۲۱] آیت الله مصباح یزدی، چکیده­ای از اندیشه های بنیادین اسلامی، ص۶۵
[۲۲] آیت الله مصباح یزدی، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، ص۸۹

منبع:  سایت فرهنگی نیلوفر