ایران، عراق و هزار راه نرفته

زیتون ـ نیلوفر سعیدی: حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی ایران، امروز برای اولین بار در مقام رئیس جمهوری، به عراق سفر کرد.

روحانی در حوزه‌های متعددی از مسایل سیاسی و امنیتی گرفته تا  اقتصاد و آب با مقامات عراقی گقتگو کرد.

رئیس جمهوری ایران در جریان این سفر در دیدار با برهم صالح رئیس جمهوری کُردزبان عراق گفت:« ایران همواره خواستار عراق امن، مستقل و توسعه یافته است و در این مسیر صادقانه در کنار دولت و ملت این کشور ایستاده‌ایم.»

دیدار با عادل عبدالمهدی نخست‎وزیر شیعه عراق و حلبوسی رئیس مجلس سنی مذهب نیز از دیگر برنامه‌های روحانی در بغداد بود. به این ترتیب٬ با تکمیل این سه دیدار٬ روحانی به شکلی نمادین با اجزای سه گانه حکومت عراق یعنی شیعیان٬ کردها و اهل سنت دیدار کرده است.

دیدار بعدی که شاید بتوان گفت از منظر استراتژی سیاسی ایران٬ مهم‌ترین دیدار روحانی تلقی می‌شود٬ ملاقات او با آیت‌الله سیستانی، مرجع شناخته شده شیعه در نجف، خواهد بود.

سیستانی برخلاف مراجع مکتب قم٬ به شکل مستقیم در مسائل سیاسی عراق دخالت نمی‌کن،اما نقش این آیت‌الله در بزنگاه‌های مهم تاریخی و سیاسی همچون تشکیل حشدالشعبی، صدور فتوای مبارزه با داعش٬ قابل انکار نیست. از سوی دیگر سیستانی با توصیه‌های خود بر سوگیری انتخاباتی شیعیان اثر می گذارد و هر نخست وزیری که مورد تایید او نباشد٬ عملا نمی تواند فعالیت کند.

انگیزه‌های بازگشت دولت روحانی به منطقه

همزمان با سفر روحانی به عراق جواد ترک‌آبادی سفیر ایران در دمشق اعلام کرد که احتمالا حسن روحانی به زودی مسافر شام می‌شود و در پایتخت سوریه با بشار اسد٬ دیدار می‌کند.

سفر روحانی به عراق با استقبال رسمی نوعی قدرت‌نمایی در برابر آمریک است . او پیش از سفر به عراق٬ با بیانی کنایه‌آمیز گفته بود ترامپ ناچار است در تاریکی و بدون استقبال رسمی به عراق سفر کند.

همین چند هفته پیش بود که اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس‌جمهوری هم در راس یک هیات اقتصادی به سوریه رفت و پس از دیدار با بشار اسد٬ با او چند قرارداد اقتصادی امضا کرد. همچنین محمد جواد ظریف نیز پس از یک سفر طولانی ۵ روزه به عراق٬ به سوریه و لبنان رفت، از این رو سفر روحانی به لبنان و دیدار احتمالی او با سید حسن نصرالله نیز نباید چندان دور از انتظار باشد. همه‌ی این‌ها نشان‌دهنده این است که بنا به دلایل مختلف٬ زمان توجه ویژه دولت روحانی به خاورمیانه و کشورهای همسایه٬ فرا رسیده است.

پیش‌ از این تیم سیاست خارجی روحانی و ظریف و معاونین او از این جهت که به گفته اصول‎گرایان تندرو شیفته‌ی ارتباط با آمریکا و اروپا  بودند و توجهی به کشورهای جهان اسلام نداشتند، مورد سرزنش قرار می‌گرفتند.

به نظر می‌رسد در شرایطی که ایران درگیر بحران اقتصادی است، در جستجوی راهی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا٬ به ترکیه٬ سوریه٬ عراق و لبنان بهای بیشتری از پیش می‌دهد.

حال به نظر می‌رسد در شرایطی که ایران درگیر بحران اقتصادی است، در جستجوی راهی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا٬ به ترکیه٬ سوریه٬ عراق و لبنان بهای بیشتری می‌دهد و البته فعلا به خاطر تنش با عربستان سعودی٬ نمی‌تواند در حوزه‌ی خلیج فارس٬ جولانگاه وسیعی برای مانور دیپلماسی و اقتصاد٬ در اختیار بگیرد و با مصر و اردن نیز روابط چندانی ندارد.

از سوی دیگر به نظر می‌رسد سفر روحانی به عراق آن هم در روز روشن و با استقبال رسمی نوعی قدرت‌نمایی در برابر آمریکا نیز هست چرا که او پیش از سفر به عراق٬ با بیانی کنایه‌آمیز اعلام کرده بود که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا ناچار است در تاریکی و بدون استقبال رسمی به عراق سفر کند.

چالش‌های خارجی و داخلی روحانی در عراق

 پیش‌تر و در جریان سفر برهم صالح رئیس‌جمهوری عراق به تهران٬ اعلام شده بود که حجم مبادلات تجاری ایران و عراق در مرز ۱۲ میلیارد دلار قرار گرفته و باید در آینده نزدیک٬ این میزان به ۲۰ میلیارد دلار برسد. با وجود این به نظر می‌رسد با  اعمال فشارهای جدی آمریکا بر عراق و برخی عوامل داخلی در ایران٬ رسیدن به رقم طلایی ۲۰ میلیارد دلار در روابط اقتصادی ایران و عراق٬ اندکی دور از دسترس باشد.

گفته می‌شود در عراق٬ علاوه بر حوزه‌های نفت و ساخت پالایشگاه٬ در بخش برق٬ بخش‌های مختلف صنایع، کشاورزی، سیلو٬ راهسازی٬ ساختمان‌سازی و ساخت مجتمع‌های مسکونی٬ نیاز به کار و سرمایه‌گذاری وجود دارد. البته مشکل ایران برای فعالیت اقتصادی در عراق٬ فقط فشار تحریم‌های امریکا نیست و باید به چند عامل دیگر نیز توجه کرد:

۱ـ بدون تردید٬ عراق یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تنش و رقابت بین ایران و آمریکا است. هنوز هم بسیاری از جمهوری‌خواهان آمریکایی بر این باورند که تصمیم باراک اوباما در مورد خروج نیروهای نظامی آمریکایی از عراق٬ موجب افزایش نفوذ ایران در عراق شد. محمد جواد ظریف درباره این موضوع و در گفتگو با بی.بی.سی عربی اعلام کرده است: « ما هیچگاه دشمنی خود با آمریکا را به داخل عراق نمی‌کشیم. این آمریکا است که با عراق خصومت دارد. این آمریکا است که در حال تحت فشار گذاشتن عراقی‌ها برای انتخاب است.»

هنوز هم بسیاری از جمهوری‌خواهان آمریکایی بر این باورند که تصمیم باراک اوباما در مورد خروج نیروهای نظامی آمریکایی از عراق٬ موجب افزایش نفوذ ایران در عراق شد.

۲ـ ایران توانسته در دوران حملات داعش٬ سران عراقی را اقناع کند که با الگو گرفتن از سپاه پاسداران٬ نهاد نظامی جدیدی به نام حشد الشعبی تاسیس کند و این نهاد نظامی توانست در حوزه‌ی سیاست نیز وارد شده و ۴۵ کرسی پارلمان عراق را در انتخابات سال ۲۰۱۸ تصاحب کند. با این حال٬ چنین چیزی به معنی استیلای  ایران بر عراق نیست و حتی سران احزاب شیعی عراقی٬ به یک اندازه به ایران نزدیک نیستند. دیدگاه های مقتدی صدر روحانی قدرتمند بغداد و رئیس ائتلاف سائرون با دیدگاه‌های افرادی همچون ابومهندس٬ هادی العامری و نوری المالکی منطبق نیست و عمار حکیم نیز به طور کامل از ایران تبعیت نمی کند. بنابراین می‌توان انتظار داشت که هم به خاطر فشارهای آمریکا و هم به خاطر تشتت داخلی و نگرش متفاوت نیروهای عراقی نسبت به نفوذ ایران٬ روحانی نتواند با خیال راحت به اهداف سیاسی و اقتصادی خود برسد.

۳ـ رقیب اقتصادی فعالی همچون ترکیه و رقیب سیاسی و ثروتمندی به نام عربستان سعودی٬ کار را برای دولت روحانی و شرکت‌های ایرانی در عراق سخت می‌کنند. غلامحسین شافعی رئیس اتاق بازرگانی ایران و سید مصطفی موسوی عضو اتاق مزبور اعلام کرده‌اند که ایران٬ بازار عراق را به ترکیه و عربستان سعودی واگذار کرده است و در همه‌ی بخش‌ها و به ویژه خودرو٬ صنایع غذایی٬ سیمان٬ مسکن٬ پوشاک٬ لوازم خانگی و مبلمان٬ شرایط به نفع ترکیه رقم خورده است.

انجمن صادرکنندگان ایران نیز اعلام کرده که دولت ترکیه به هر کدام از تاجران ترک که در عراق فعالیت کنند٬ ۲۳ هزار دلار کمک مالی می‌دهد و ایران نمی‌تواند در عراق با ترکیه رقابت کند.

انجمن صادرکنندگان ایران نیز اعلام کرده که دولت ترکیه به هر کدام از تاجران ترک که در عراق فعالیت کنند٬ ۲۳ هزار دلار کمک مالی می‌دهد و ایران نمی‌تواند در عراق با ترکیه رقابت کند. حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس نیز اعلام کرده که عملکرد اقتصادی ایران در عراق در رقابت با ترکیه و عربستان٬ یک عملکرد منفی است.

۴ـ عراق نیز همچون سوریه٬ یمن٬ لبنان و افغانستان٬ از قلمروهای اساسی سپاه قدس است و تصمیم‌گیری و اقدام سیاسی٬ امنیتی و اقتصادی در این کشورها در اختیار قاسم سلیمانی و همکاران اوست. کاظمی قمی٬ دانایی‌فر و ایرج مسجدی که از سال ۲۰۰۳ میلادی یعنی از آغاز دوران تاسیس عراق جدید به ترتیب سفرای ایران در عراق بوده‌اند٬ همگی از مشاورین و همکاران سپاه قدس بودند و وزارت امور خارجه در معرفی و نصب آنها و کنسول‌های ایران در بصره٬ نجف٬ اربیل و سلیمانیه نقشی نداشته است. به موازات اختیارات سیاسی٬ امنیتی و دیپلماتیک٬ پروژه‌‌های عمرانی ایران در عراق نیز غالبا در دست سپاه قدس است.

اخیرا و در جریان سفر بشار اسد به تهران و استعفای ظریف، قاآنی معاون قاسم سلیمانی گفت:« آقای بشار اسد را نیروی قدس سپاه به تهران آورد و آنهایی که باید بدانند، می‌دانستند و آنهایی که نباید، نمی‌دانستند؛ بالاخره یک کار حساسی بود. ما با دولت تفاوت دیدگاه بسیار داریم.»

طبیعتا روحانی نخواهد توانست در این حوزه٬ به شکل آزاد و مستقل تصمیم‌گیری کند و حتی در مقام رئیس قوه مجریه نمی‌تواند بر این مساله اصرار کند که دولت عراق٬ هزینه خسارات دوران جنگ تحمیلی را به ایران پرداخت کند. این در حالی است که در حال حاضر خسارات جنگ کویت از پول فروش نفت عراق برداشت شده و به شکل مرتب به حساب دولت کویت ریخته می‌شود.

۵ـ روابط بانکی بین ایران و عراق٬ تبادل پول٬ گمرک و روادید٬ تعاریف متفاوت از سطح استاندارد کیفی کالاها٬ عدم آمادگی بخش خصوصی و تکرار در برگشت کالاهای کیفیت پایین و تاریخ گذشته ایرانی از مبادی مرزی عراق٬یکی دیگ از موانع اصلی در روابط اقتصادی ایران و عراق است که حل آنها نیاز به توان و تلاش فراوانی دارد.

روابط بانکی بین ایران و عراق، گمرک و روادید٬ تعاریف متفاوت از سطح استاندارد کیفی کالاها و تکرار در برگشت کالاهای کیفیت پایین و تاریخ گذشته ایرانی از مبادی مرزی عراق٬ یکی دیگر از موانع اصلی در روابط اقتصادی ایران و عراق است

با وجود همه اینها در سالیان اخیر جریان سیاسی نزدیک به آیت‌الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی مساله پیاده روی اربعین و سفر میلیون‌ها زائر به عراق را به یک مساله استراتژیک تبدیل کرده و از روحانی انتظار دارند که در این حوزه با تاسیس خطوط راه آهن و تخصیص اعتبارات٬ کاری کند که این پروژه همچون آیین قدرت‌نمایی ایدئولوژیک ایران در منطقه تداوم پیدا کند.