تلویزیون بی بی سی فارسی گفتگویی را میان دو مناظره کننده اوایل دوران انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ترتیب داد که در قسمت دوم استاد عبدالکریم سروش برای اظهار نظر در باب نظام سیاسی و قانون به سؤال کشیده شد. مایلم، با توجه به موضع گیری ایشان، سخنی کوتاه در باب موضع ما مسلمانان در خصوص نظام حکمرانی و قانون پیشنهاد کنم. حیف است که پس از صدها سال کوشش و تجربه مسلمانی هنوز خوابگردی کنیم و همچنان در پیشگاه عدالت خجل بمانیم.
استاد عزیز به درستی از مطلوب بودن گفتگو و تضمین حق سخن گفتند، اما با معیار «رضایت اکثریت، که از مؤمنان تشکیل می شود» از قانونی کردن باورها و احکام آنان دفاع کردند. این رضایت حکم عقل دانسته شد، که کارآمدی حکومت بی گمان وابسته به آن است. با این حال، قید «رعایت حقوق اقلیت» را نیز به رضایت اکثریت اضافه نمودند. بسیار خوب. همه مشکل از این نقطه آغاز می شود. حق اقلیت، به اشاره مجری برنامه، شامل حق حضور رسمی و فعال دگرباشان و نیز همه ادیان و مذاهب می شود. آیا باورها و احکام مسلمانان چنین چیزی را اجازه می دهد؟ پاسخ، در چارچوب میراث مسلمانی، بی تردید منفی است. این تناقض چگونه حل شدنی است؟
حل تناقض را باید در «عدالت» به معنای جدید و تفکیک بسیار مهم فیلسوفان عصر جدید میان «حق» و «خیر» جستجو کرد. اگر مسلمانان تکلیف خود را با نظام عادلانه در دنیای معاصر روشن کنند، تکلیف عمده پرسش های مطرح شده در برنامه روشن می شود. بنا بر فلسفه سیاسی جدید، باید میان «آزادی تصمیم فرد» (قلمرو حق) و «محتوای تصمیم فرد» (قلمرو خیر) تفکیک قائل شد و حوزه قانون را به اولی محدود کرد. نقطه عزیمت عدالت جدید این تفکیک است. از جمله اقتضائات این عدالت، (باید تأکید کرد) نه همه آنها، فهم و به کارگیری این «دوتایی» است.
واقعیت امر آن است که، در همه تاریخ بشر، آدمیان (حتی مؤمنان به دین یا مذهب واحد) یک برداشت از دین، مذهب و اخلاق نداشته اند. تفاوت ها تا مرز ضدیت پیش رفته و گاه مدافعان یک برداشت طرفداران برداشت دیگر را کافر، بی اخلاق یا منحرف و، از این رو، سزاوار محرومیت های سیاسی اجتماعی و مجازات دانسته اند. از دیگر سو، حیات جمعی آدمیان نمی تواند منتظر گفتگو و اقناع ذهنی مخالفان فکری بنشیند. باید چاره ای اندیشیده شود که هیچ یک از طرف های فکری و باوری پیشاپیش کنار گذاشته نشود و میدان و معرکه برای بحث های نظری و ورزیدن های عملی باز بماند. شکی نیست که در گذر زمان برخی از نظرات و دیدگاه ها بر می افتند و برخی دیگر پیروز میدان می شوند. اما اقتضای عدالت آن است که یک نظام کلان در حیات جمعی آدمیان تدبیر شود که مجال زیست مسالمت آمیز و البته «برابر» را برای همه اعضای جامعه فراهم کند و فقط جا را برای آنان که نمی خواهند «دیگران هم باشند» تنگ کند. عدالت جدید تنها یک دشمن دارد: نابرابری خواهان (اعم از قیم مآبان، دیکتاتورها، مستبدان، لائیک های دین ستیز، توتالیترها و مانند ایشان).
در این نظام عادلانه البته نظراتی بیان و اَعمالی انجام می شوند که همه طرف های اختلاف به آن راضی نیستند و گاه آنها را «باطل» یا «ضداخلاق» می دانند. عدالت متقضی آن است که آن نظرات و اَعمال تا هنگامی که مجال بیان نظرات و انجام اَعمال دیگر طرف های اختلاف را تنگ نکرده اند باید حضور رسمی داشته باشند. به این معنا، سخن درستی است که «حق» مقدم بر «خیر» و زمنیه حیات پویای آن است. حق، که جزئی از عدالت است، اگر نباشد اساساً امکان زندگی سعادتمند و اخلاقی هیچ کس، شامل زندگی ایمانی، فراهم نمی شود و همگان با هم به دره سیه روزی سقوط می کنند.
اگر تفکیک بالا پذیرفته شود، باید بپذیریم که باورها و ارزش های مسلمانی ما در قلمرو «خیر» است و نظام عادلانه را نباید بر آن بنا کرد. در مقابل، نظام عادلانه موظف است زمینه زندگی «خیرمدار» ما را، در کنار زندگی «خیرمدار» همه اعضای جامعه سیاسی مشترک مان، فراهم کند. اگر ما مسلمانان روزی در اقلیت قرار بگیریم این سخن برایمان معنای دقیق و جدی می یابد. بنابراین، باید گفت کوشش انسان های فرزانه عصر جدید «در جهت» برقراری نظام عادلانه است و در این رهگذر همه ارزش برابر دارند، چه یکایک انسان ها ذاتاً ارزشمندند و نباید «شعور» و «اختیار» آنان تضعیف یا پایمال شوند. اگر این چارچوب را بپذیریم، باید همه انرژی خود را صرف روشنگری و اقناع هم کیشان مان کنیم که ادب زندگی مدنی و حضور مشترک در یک جامعه سیاسی تن دادن به اقتضائات عدالت است. با تأسف بسیار باید اعتراف کنیم که در تاریخ دین ورزی خود عدالت را مغفول گذاشته ایم، که البته دین ورزی فقه مدار از جمله علل و دلایل این غفلت بوده است. ما مسلمانان، همانند دیگر انسان ها، باید نظریه عدالت جدید را بیابیم و بیاموزیم و در چارچوب آن در پی سعادت مان برویم. بدون آن نه ما و نه هیچ عضو دیگر جامعه نمی تواند بهروزی اش را بجوید.
مسلمانی ما باید در قلمرو مدنی، ورزیدن های مختارانه، ارائه نمونه های عملی و دعوت های مبتنی بر کردار نیک و جدال احسن باشد. در جامعه همه گونه کالا و فرصت هست، اما مسلمانان سراغ همه آنها نمی روند و با فکر و زندگی خود نمونه های زندگی سعادتمندانه را پیش می نهند. مسلمانان نیز، در مقام عضو جامعه سیاسی، می توانند فعالیت سیاسی کنند، اما در چارچوب نظام عدالت. ایمان و اخلاق آنان زیر سقف عدالت باید نشو و نما کند، نه بر بام آن. خواسته های ما تا جایی که به «عدالت» ضربه نزند امکان حضور رسمی دارد. بنابراین، ما مسلمانان باید دین را به گونه ای بفهمیم و بورزیم که مقابل عدالت قرار نگیریم، بل حامی و مدافع آن باشیم.
3 پاسخ
این دیدگاه به دیدگاه شیخ اسماعیل محلاتی در مشروطه نزدیک است و از دیدگاه علامه نایینی دور است و به نظر من بسیار دقیق و درست بود. شیخ اسماعیل در کتاب لئالی المربوطه فی وجود مشروطه معتقد است ملاک عدالت است و هر دیدگاهی باید با ان همخوان شود برخلاف نائینی که معتقد است دین در خود مشروطه و عدالت و آزادی دارد
” بنابراین، ما مسلمانان باید دین را به گونهای بفهمیم و بورزیم که مقابل عدالت قرار نگیریم، بل حامی و مدافع آن باشیم.”
با سلام. از راه حکومت دینی نمیتوان به این هدف رسید. در یک نظام سکولار و دمکراتیک هر کس میتواند هر دینی داشته باشد و یا اصلا بی‌دین باشد. آیا اکثر مسلمانان با این نوع حکومت موافقند؟ گمان نمیکنم
جناب محمد خان راسخ عزیز!
۴۰سال پیش که جوانکی بودم همین حرفها را کم وبیش در سخنرانی ها شنیدیم! وتا به امروز که ۶۴-۶۵ سال رسیدم!
امروز وامانده از همه جا… وبازنشسته درخانه نشسته و ماتم هزینه های کمرشکن زندگی ام والبته سوالهای بیشمار فرزندان!
طبیعی است با وضعیتی که داریم و ناعدالتی بیداد میکند پاسخ به فرزندان باسواد نسل امروز هم چندان آسان نیست،
۴۰سال پیش از شنونده های پروپاقرص همین جناب استاد! بودم و برای شنیدن سلسله سخنرانی ویا همان تفسیـر نهج البلاغه مقام رهبری کنونی که در ساعت یک بعدازظهر از رادیو پخش میشد هرجا که بودم خودم را به رادیو میرساندم،
ولی باور بفرمائید عزیز! با فقه و عرفان نمیشود مملکت داری کرد وسیاست باز بود همانطوریکه هیچ یک از زمامداران دنیای کنونی فقیه و فیلسوف نبوده ونیستند،
فرق حضرت امام که از نظر جناب حضرت استادتان فقیه بود وعرفان خوانده بود با شاه دقیقا” درهمین بود که دومی درس سیاست ومملکت داری خوانده بود ومیدانست که چگونه مملکت را اداره نماید، لیکن ایشان هم فکرمیکرد هیچکس به اندازه ی ایشان مردم ایران و خودکشور ایران را به اندازه ی خودش دوست ندارد! وهیچکس به اندازه خودش باسواد نیست واین در کلیپ های بجا مانده از سخنرانی هایش کاملا” پیداست…
دیدگاهها بسته‌اند.