ایران و عربستان؛ دشواری‌های بازگشت به وضعیت سفید

زیتون ـ نیلوفر سعیدی: آیت‌الله علی خامنه‌ای، دیروز در سخنرانی در جمع قاریان مسابقات بین‌المللی قرآن یک‌بار دیگر «برخی سران کشورهای اسلامی» را به تندی نواخت و گفت «به دستورات قرآنی عمل نمی‌کنند و به‌جای آن که اشداءُ علی الکفار باشند، نوکر و دنباله‌رو آمریکا و صهیونیست‌ها هستند.»

اگر چه رهبر جمهوری اسلامی در این سخنرانی به نام عربستان سعودی اشاره نکرده اما نگاهی به تحولات چند سال اخیر و تنش‌های تهران ـ ریاض٬ نشان می‌دهد که نوک پیکان حمله آیت‌الله خامنه‌ای متوجه عربستان سعودی و تا حدی امارات متحده عربی و بحرین است.

آیت‌الله خامنه‌ای سه سال پیش در یکی دیگر از سخنرانی‌های خود٬ حکام عربستان سعودی و خاندان آل سعود را «شجره‌ی خبیثه ی ملعونه» خوانده بود که از لحاظ دینی و سیاسی٬ تعبیر تندی است و شاید تاکنون هیچ کدام از سران کشورهای اسلامی٬ چنین تعبیر و توصیفی برای خاندان آل سعود به کار نبرده‌اند.

تلاش عراق برای میانجی‌گری بین ایران و عربستان

رهبر جمهوری اسلامی در حالی به تندی در مورد عربستان سعودی سخن گفته که قرار است تا چند روز دیگر بر اساس اقدام ابتکاری رئیس سنی مذهب پارلمان عراق، محمد الحلبوسی، نشست روسای مجلس ایران٬ عراق٬ ترکیه٬ عربستان سعودی و سوریه در بغداد برگزار شود. نشستی که از سویی حضور همزمان روسای مجلس ایران و عربستان در آن می‌تواند مهم باشد و از سوی دیگر حضور همزمان روسای مجلس ترکیه و سوریه.

تا چند روز دیگر بر اساس اقدام ابتکاری رئیس سنی مذهب پارلمان عراق، محمد الحلبوسی، نشست روسای مجلس ایران٬ عراق٬ ترکیه٬ عربستان سعودی و سوریه دربغداد برگزار شود.

اگر چه دستور کار این نشست٬ در ظاهر تلاش برای رایزنی و همفکری سران بغداد با کشورهای مهمان به منظور بررسی خروج آمریکا ازعراق و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای است، اما نمی‌توان از این واقعیت چشم‌پوشی کرد که سفر سیاست‌مداران مهم عراقی همچون مقتدی صدر رهبر ائتلاف سائرون٬ عمار الحکیم رهبر طائر الحکمه٬ برهم صالح رئیس جمهور٬ عادل عبدالمهدیِ نخست‌وزیر، به عربستان و بذل و بخشش‌های ریاض برای احداث استادیوم چند میلیارد دلاری در عراق٬ نشان دهنده‌ی این است که حالا عراق پس از پایان دوران مبارزه با ترور٬ قصد دارد در منطقه صاحب یک جایگاه جدید شود و تلاش برای میانجی‌گری بین ایران و عربستان نیز می‌تواند بخشی از این پروژه باشد.

این در شرایطی است که عربستان سعودی از اقدام ترامپ برای قرارگرفتن نام سپاه پاسداران در لیست ترور استقبال کرده٬ رقابت و کشمکش بین تهران و ریاض در میدان بازی یمن همچنان ادامه دارد و دو طرف با وجود صرف هزینه‌های کلان٬ هنوز به نتیجه‌ای دست پیدا نکرده‌اند. با این تفاوت که عربستان با پول‌های کلان خود در جهان و منطقه رفقای بسیاری پیدا کرده اما ایران٬ در شرایط اقتصادی سختی قرار گرفته و نه تنها دوستان چندانی ندارد بلکه مهم‌ترین عامل نفوذ منطقه‌ای خود یعنی حزب الله لبنان را در شرایط دشواری می‌بیند. اما عربستان در زمین سودان٬ الجزایر و لیبی از امکان نفوذ و هدایت مسیر تحولات سیاسی برخودار است.

از هاشمی و شمخانی تا اشغال سفارت

هاشمی رفسنجانی در دوران ریاست جمهوری خود٬ روابط حسنه‌ای با عربستان سعودی داشت و در محافل سیاسی ایران از او به عنوان معمار روابط تهران ـ ریاض یاد می‌شود. در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی نیز علی شمخانی وزیر دفاعِ عرب زبان دولت اصلاحات به خاطر تقویت روابط تهران ـ ریاض از پادشاه عربستان مدال افتخار گرفت. اما در دوران احمدی نژاد رفته‌رفته روابط ایران و عربستان به سردی گرایید.

در سالهای ابتدایی ریاست جمهوری روحانی، در سال ۹۴ عملا در روابط تهران ـ ریاض٬ بحران به وجود آمد. عربستان در فروردین ۹۴ به یمن حمله کرد و حوثی‌های تحت حمایت ایران در شرایط سختی قرار گرفتند. در مهر ماه همان سال حادثه منا منجر به کشته شدن بیش از ۷۵۰ تن از حجاج ایرانی در عربستان شد و رابطه سرد و سردتر شد و در دی ماه همان سال به دنبال اعدام شیخ باقر النمر روحانی شیعه٬ تندروهای اصولگرا خشمگین شدند و در ماجرای اشغال سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد٬ لطمات فراوانی به روابط دو کشور وارد شد و حمله به یمن نیز اوضاع را پیچیده‌تر کرد.

هزینه‌های تنش با عربستان سعودی

دولت روحانی به خوبی می‌داند که تداوم تنش و خصومت با عربستان سعودی چه هزینه‌های سنگینی برای ایران به دنبال دارد.

حکومت عربستان سعودی به ویژه در دوران اقتدار ولیعهد محمد بن سلمان٬ نشان داده که حاضر است برای اعمال فشار بر ایران٬ پول خرج کند٬ دست به لابی‌گری بزند و حامی تمام تصمیمات ضدایرانی آمریکا و اسراییل باشد.

حکومت عربستان سعودی به ویژه در دوران اقتدار ولیعهد محمد بن سلمان٬ نشان داده که حاضر است برای اعمال فشار بر ایران٬ پول خرج کند٬ دست به لابی‌گری بزند و حامی تمام تصمیمات ضدایرانی آمریکا و اسراییل باشد و در همان حال٬ دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (بحرین٬ عمان٬ کویت٬ قطر٬ امارات متحده‌ی عربی) را علیه ایران بشوراند. اگر چه در این میان قطر٬ کویت و عمان٬ علیه ایران دست به اقدام آشکاری نزده‌اند اما بحرین و امارات٬ هر دو به تمامی حامی تصمیمات ریاض هستند. در اوپک نیز٬ عربستان سعودی از توان و نفوذ ویژه‌ای برخوردار است و تجربه نشان داده که این کشور می‌تواند با نرخ جهانی نفت بازی کرده و اقتصاد ضعیف و بیمار ایران را تحت‌الشعاع قرار دهد. بنابراین دولت روحانی قطعا تمایل دارد که در دوران فعلی و به ویژه در شرایطی که ایران با مشکلات اقتصادی بزرگی روبرو شده٬ از هزینه‌های تنش با ریاض بکاهد.

تهران چه تصمیمی دارد؟

چنانچه از شرایط برمی‌آید آیت‌الله خامنه‌ای و چهره‌های جریان اصولگرایی و مجموعه‌ی رسانه‌های نزدیک به رهبر و سپاه٬ همواره در اخبار و تحلیل‌های خود٬ به کارگرفتن ادبیات تند و اتخاذ مواضع خصمانه علیه عربستان سعودی را همچون تکلیفی دینی و سیاسی تصور می‌کنند و از این مسیر رویگردان نیستند. در عین حال تجارب سالیان اخیر نشان داده که جمهوری اسلامی و مجموعه‌ی وابسته به رهبری نمی‌تواند در ماجرای حج و برائت از مشرکین٬ آن گونه که باب دل جناح رهبری است عمل کند و در چند سال اخیر نیز آئین برائت از مشرکین و سردادن شعار علیه اسراییل به چادرهای حجاج ایرانی منتقل شده و حاکمیت٬ تا حدودی راه اعتدال را در پیش گرفته است.

مواضع تند امروز آیت‌الله خامنه‌ای و نسبت نوکری کفار دادن به « برخی سران کشورهای اسلامی» در آستانه‌ی نشست بغداد٬ کار دولت را سخت می‌کند و تیم ظریف باید برای حل مشکل٬ اقدامات بسیاری انجام دهد

با وجود این در شرایط فعلی٬ حاکمیت٬ چراغ سبزی به عادی‌سازی رابطه با عربستان نشان نداده و چنین به نظر می‌رسد که جناح نزدیک به آیت‌الله خامنه‌ای می‌خواهد هر گونه تلاش برای عادی‌سازی رابطه با ریاض به پای دولت روحانی نوشته شود و در این مسیر حرکت سریعی صورت نگیرد.

مواضع تند امروز آیت‌الله خامنه‌ای و نسبت «نوکری کفار» دادن به «برخی سران کشورهای اسلامی» در آستانه‌ی نشست بغداد٬ کار دولت را سخت می‌کند و تیم ظریف باید برای حل مشکل٬ اقدامات بسیاری انجام دهد.

اگر قرار باشد علی لاریجانی، رییس مجلس ایران، به طور قطع به بغداد برود و رئیس مجلس عربستان نیز در آن نشست حضور پیدا کند٬ هماهنگی بین رئیس مجلس شورای اسلامی٬ وزارت امور خارجه ایران و سپاه قدس برای تامل در مورد رابطه با عربستان٬ محل بحث فراوان خواهد بود. از سوی دیگر در عربستان سعودی نیز جریانی معتدل و منعطف بر سر کار نیست که خواهان از سرگیری رابطه با تهران باشد. دست کم در شرایط کنونی٬ عربستان نه تنها به خاطر خو و منش تندخویانه‌ی ولیعهد قدرتمند یعنی محمد بن سلمان٬ در برابر ایران رفتار خصمانه‌تری گرفته بلکه در راستای تداوم رقابت با ایران٬ در منطقه دست به اقداماتی علیه تهران می‌زند و در همکاری با آمریکا نیز٬ مواضع ضد جمهوری اسلامی را تقویت می‌کند. حال باید دید آیا با وجود تمام این موانع٬ روحانی و تیم سیاست خارجی او می‌توانند برای رابطه با عربستان با آیت‌الله خامنه ای و اطرافیانش به اجماع برسند یا از کنار این موضوع پردردسر خواهند گذشت.