آیا اوضاع حسّاسی که اکنون ایران در رویارویی با برخی قدرت های بزرگ و پشتیبانی برخی دیگر قرار گرفته به کلّی امر تازه‌ای است یا پیشینه هایی همانند در تاریخ، مثلاً، دو سده گذشته ایران داشته است؟ در این مختصر می کوشم تا مروری کوتاه بر این پیشینه و تازگی و تفاوت شرایط کنونی داشته باشم.
پیشینه ها
برای بررسی کوتاه می توان تا دوره جنگ اول جهانی به عقب بازگشت. در آن دوران کلّ منطقه خاورمیانه دچار دگرگونی ریشه ای بود. امپراتوری عثمانی با شکست در جنگ در حال فروپاشی و کشورهایی نو در کار پیدایش بود. در پایان جنگ، کشورهای پیروز (به ویژه انگلستان و فرانسه) به معنای واقعی کلمه با خط کشی کشورهایی تازه در منطقه “پدید آوردند”. با توجه به آن آشفتگی در کنار گوش ما، و طی جنگ، روسیه و انگلستان بخش هایی از کشور ما را اشغال کردند. در این هنگامه، بخت ما زد و در روسیه انقلاب شد و حکومت تازه به قدرت رسیده در روسیه (که دیگر اتحاد جماهیرشوروی سوسیالیستی خوانده می شد) نیروهای خود را به کلّی از جنگ جهانی بیرون کشید که ایران هم از این سیاست سهمی برد. انگلستان هم بیش از ایران دل مشغول کشورهایی تازه پدیدار شده مانند عربستان سعودی و مستعمره در حال جوشش خود، هندوستان، شده بود. در نتیجه، ما از این رویداد سهمگین جان به در بردیم. پس از آن، جنگ دوم جهانی پیش آمد که آثار آن، به رغم اعلام بی طرفی حکومت ایران، نه فقط پیرامون ما بلکه خود کشور را در بر گرفت. ایران اشغال شد و “پل پیروزی” نام گرفت. پس از دوره ای از آشفتگی های ناشی از حضور نیروهای اشغالگر و کاستی و کمبودهای جنگ، از نو اوضاع سروسامان گرفت و آنچه در پی آمد مسئله نفت بود و “تحریم های” ناشی از آن و درگیری های داخلی که آن هم با کودتایی علیه دولت دموکراتیک و منتخب به پایان رسید. پس از آن، به دوران معاصر می رسیم و انقلاب سال ۱۳۵۷که حکومت نوپای جمهوری اسلامی خود یک پای درگیری های منطقه ای شد و سپس جنگی هشت ساله که کلّ منابع کشور را برای آرزو و رویاهای بلندپروازانه به باد فنا داد. تا به امروز که زاویه مانورهای جمهوری اسلامی به تنگ ترین حدّ خود رسیده است. در حقیقت، قصد نگارنده از بازگویی بسیار خلاصه و احیاناً شتاب آلود از این گذشته، آن است که بدانیم اوضاع به هم ریخته منطقه و تأثیر آن بر ایران، به دلیل موقعیّت بسیار حسّاس ژئوپولیتیک کلّ منطقه (از اسراییل تا افغانستان و ترکیه) امر نوی نیست و مسبوق به پیشینه هایی همانند است که در نجات ایران از فروپاشی کامل، نقش بخت و اقبال نیز کم نبوده است.
شرایط امروز
اما تازگی های شرایط امروز چیست؟ برای بررسی این امر نیز می باید گذشته را بار دیگر مروری کوتاه کرد زیرا چندعامل بسیار مهم در کار است: نخست، فناوری های نوین جنگی که از دهه ۱۹۹۰ بدین سو شکل جنگ را تغییر داده تا بدان حد که آن را جنگ اطلاعاتی (با جنگ سایبری اشتباه نشود) در برابر جنگ صنعتی هم نامیده اند. در این گونه جدید، خط جبهه تقریباً از بین می رود، هدف اصلی به اصطلاح “مغز و مرکز عصبی” است نه “عضلات و دست و پا” و در این رهگذر همه مراکز و زیرساخت های ارتباطی و اطلاعاتی و فرماندهی نخست مورد حمله قرار می گیرند. در مرحله بعدی در صورت لزوم حمله زمینی علیه نیروهایی که همچون کارگران برج بابل هیچگونه ارتباطی با یکدیگر یا با مرکز فرماندهی خود ندارند (همچون جنگ اول ایالات متحد علیه عراق در کویت) آغاز خواهد شد.
عامل دوم ورود بازیگر قدرتمند جدیدی به نام چین به معادله های سیاسی، اقتصادی و ژئوپولیتیک جهانی است. این امر موجب آن شده که ایالات متحد درباره مسائل منطقه و سلطه بر منابع نفتی آن حساسیّت بیشتری یابد. چنان که دیوید هاروی فصلی را در یکی از کتاب های خود به این مسئله احتصاص داده ایالات متحد چشم بر کلّ منابع نفتی منطقه (از جمله نفت شمال ایران و جمهوری آذربایجان) دارد و با به زانو درآوردن ونزوئلا در امریکای لاتین، به اصطلاح در پی آن است تا شیر نفت جهان را به دست گیرد و تا پنجاه سالی خیالش از بابت چین (و همچنین اروپا) آسوده شود. و البته این جدا از اهمیّت ژئوپولیتیک خاورمیانه و به ویژه “کمان یا هلال داخلی” منطقه است که روسیه دو سه سده ای است چشم به نفوذ در آن دارد تا به آب های گرم خلیج فارس دست یابد. این کمان داخلی را پیش از انقلاب و در زمان جنگ سرد، پیمان های منطقه ای مانند “سنتو” در برابر نفوذ اتحاد جماهیر شوروی [سابق] و به سود بلوک سرمایه داری حفظ می کردند. از جمله پیوستن ترکیه به پیمان ناتو را می توان جزو همین امور دانست. روزگاری مائو گفته بود که سلطه بر خاورمیانه کلید سلطه بر اروپاست. اکنون خود چین هم جزو همین امر شده است! البته این گونه که پیداست چین از طریق اَبَرطرح هایی همچون راه ابریشم نوین و بدون عملیات نظامی در پی نفوذ به این کمان داخلی است.
سومین عامل که ویژه خود ایران است وجود افراد وارد در سیاست و به اصطلاح استخوان خرد کرده در گذشته و قحط الرجال واقعی در حکومت فعلی است. به هرحال نمی توان منکر تأثیر افرادی همچون قائم مقام فراهانی، امیرکبیر، حسن مستوفی الممالک (که حتی رضا شاه او را “آقا” خطاب می کرد)، مشیرالدوله (پیرنیا)، فروغی، داور، تیمورتاش، مصدق، قوام السلطنه، صدیقی، امینی، احمد میرفندرسکی و بسیاری دیگر در حفظ این مملکت از فروپاشی کامل و سقوط در تکّه تکّه شدن و تجزیه شد. نگارنده منکر وجود افراد با تجربه و وارد در سیاست های بین الملل در حال حاضر نیست اما اینان در سیاست گذاری های فعلی محلّی از اِعراب ندارند. یا به خارج پناه برده اند یا در داخل به گوشه ای نشسته و ناظر از راه دور بر اوضاع نابسامان حاضرند. در گذشته نیز هرگاه رهبران کشور، افراد آگاه و خبره و دلسوز را از پیرامون خود راندند به بن بست و سقوط کشانده شدند.
آنچه امروز در ایران می گذرد و نیز آنچه از دیروز ایران آموخته ایم به روشنی به ما می گوید که جذب و جلب اعتماد خبرگان واقعی و مشورت واقعی و مؤثر با آنان، خواه آنان که داخل کشورند خواه خارج از کشور، آزادی احزاب و به ویژه اجازه چند صدایی شدن رسانه ها، و شنیدن صداهای گوناگون و مخالف شاید بتواند ایران را از این پیچ و خم پر خطر به سلامت بگذراند . هرچند تحقق این دستور عمل با اوضاع حاکم موجود بر سیاست گذاری کشور بسیار بعید به نظر می رسد. اما حتی آغاز و نیز تداوم تلاش برای هموار کردن این راه پر پیچ و خم فرایندی است که بی محصول نمی ماند.
