امام‌زاده‌هایی که شفا نمی‌دهند

زیتون ـ نیلوفر سعیدی: در بعضی از کشورهای مسلمان از  عراق و پاکستان گرفته تا افغانستان٬ سوریه٬ مصر٬ لیبی٬ یمن٬ ترکمنستان و آذربایجان٬ امام‌زاده وجود دارد اما احتمالا بیشترین تعداد امام‌زاده‌های جهان٬ در  خاک ایران است.

سربرآوردن امام‌زاده‌هایی در گوشه و کنار کشور در مقاطع مختلف، صدای اعتراض نمایندگان مجلس  را هم بلند کرد. غلامعلی جعفرزاده ایمن آبادی، از نمایندگان معترض به این روند، پیش از این در واکنش به اظهارات مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان مبنی بر اینکه «نباید دنبال شجره‌نامه امامزاده‌ها بود»،  گفت:« اگر چنین رویه‌ای در پیش گرفته شود، من قول می‌دهم امسال چند هزار امامزاده دیگر تولید می‌شود.»

 

در دوران ۸ ساله مسئولیت احمدی‌نژاد٬ به یک باره تعداد امامزاده‌ها در ایران٬ افزایش چشم‌گیری یافت و بعد از آن هم همین روند در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی  ادامه پیدا کرد.

در همان زمان برخی از رسانه‌ها به این امر اعتراض کردند و خواستار آن شدند که برای ثبت امامزاده‌های جدید٬ سند و شجره‌نامه ارائه داده شود که رضا صادقی مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان اعلام کرد که «به دنبال شجره نامه امام زاده‌ها نباشید» و برای اثربخش نمودن حرفش نقل قولی هم از رهبر جمهوری اسلامی به آن افزود که «باید به همه امام‌زاده‌ها ارادت داشته باشیم.»

عبدالله ولی‌نژاد یکی دیگر از مدیران سازمان  اوقاف و امور خیریه در پاسخ به شوخی و مزاح‌هایی که در مورد وجود امامزاده‌ ای به نام «بیژن» مطرح شده بود٬ با تأیید صحت وجود امامزاده‌ای به نام «سید بیژن» در استان مازندران به خبرنگار سرویس گردشگری خبرگزاری دانشجویان ایران گفته بود:«این مکان بدون جن و یا بی جن بوده و در اقوال مردم به بیژن تبدیل شده است. اما در هر حال خیلی‌ها به این امامزاده اعتقاد دارند و با توجه به بررسی‌ها و تحقیقات ما، امامزاده بیژن صاحب کرامت است.»

جعفرزاده ایمن‌آبادی:« سازمان اوقاف بخشنامه‌ای کرد که دیگر امامزاده‌ها افزایش پیدا نمی‌کند ولی متاسفانه تعداد امامزاده‌ها همینطور در حال اضافه شدن است لذا از سازمان اوقاف می‌خواهم در این دکان‌ها را ببندد. یک جایی باید پرونده کشف امامزاده را ببندند و مرتبا نباید امامزاده تولید شود.»

به دنبال طرح این موضوعات بود که جعفرزاده ایمن‌آبادی نماینده رشت در مجلس اعلام کرد: «سازمان اوقاف بخشنامه‌ای کرد که دیگر امامزاده‌ها افزایش پیدا نمی‌کند ولی متاسفانه تعداد امامزاده‌ها همینطور در حال اضافه شدن است لذا از سازمان اوقاف می‌خواهم در این دکان‌ها را ببندد. یک جایی باید پرونده کشف امامزاده را ببندند و مرتبا نباید امامزاده تولید شود.»

پیگیری‌های نماینده رشت نتیجه نداد. بر اساس آماری که چندی پیش همین نماینده اعلام کرد تعداد امامزاده‌های  ایران به عدد یازده هزار تا رسیده است.

منابع دیگر هم هر حاکی از رشد شدید تعداد امام‌زاده‌ها است اما رقمی کمتر از آمار ایمن‌آیادی را نشان می‌دهد. تعداد امامزاده‌های ثبت شده ایران در سال ۱۳۵۷ حدود ۱۵۰۰  بوده است، این آمار در سال ۱۳۹۰ به ۸۰۵۱  افزایش یافته و در سال گذشته تعداد امامزاده‌ها و بقاع متبرکه ایران به عدد ۸۹۰۸ باب رسیده است.

در ادامه‌ی اعتراض به روند امامزاده‌سازی٬ محمدعلی پورمختار نماینده استان همدان هم گفت که:«سازمان اوقاف برای جلوگیری از وهن امامزاده‌ها باید به این موضوع ورود کند. به هر حال در این روند از مردم پول گرفته می‌شود و برای این امامزاده‌ها گنبد و بارگاه چند ده میلیونی هزینه می‌شود و اگر این رویه ادامه پیدا کند حتما خسارت‌بار خواهد بود.»

آمار امامزاده ها در ایران قبل از انقلاب

بر اساس آماری که به وسیله سازمان اوقاف دوران پهلوی تهیه شده ودر  سال ۱۳۵۲ در روزنامه کیهان انتشار یافت، در سراسر ایران تا آن تاریخ ۱۰۵۹ امامزاده شمارش و ثبت شده بود که استان مرکزی از این لحاظ مقام نخست را داشته و تنها استانی که امامزاده‌ا‌‌ی در آن گزارش نشده٬ استان سیستان و بلوچستان بوده است. با وجود این در طی ۴۰ سال یعد از انقلاب ایران تعداد این اماکن زیارتی ـ اقتصادی بیش از ۱۰ برابر شد و هر سال بقعه‌هایی تازه در گوشه‌ و کنار کشور سربرمی‌آورند.

 

امامزاده صالح

استان‌های رکورددار تعداد امامزاده

سازمان اوقاف و امور خیریه٬ علاوه بر انتشار چندین مجله و ده‌ها جلد کتاب٬ چندین برنامه تلویزیونی و رادیویی نیز برای تکریم امامزادگان تولید و پخش می‌کند. بررسی آمارهای سازمان اوقاف نشان می‌دهد که ۷ استان رکورددار  تعداد امامزاده‌ها عبارتند از:

۱.استان مازندران ۱۲۷۷امامزاده.

۲.استان فارس  ۱۴۵۰ امامزاده.

۳.استان گیلان ۶۷۰  امامزاده.

۴.استان اصفهان ۴۶۶ امامزاده.

۵.استان مرکزی ۳۴۵ امامزاده.

۶. استان تهران ۳۳۸ امامزاده.

۷. استان کهگیلویه و بویر احمد ۳۲۵ امامزاده.

استان کوچک و کم‌جمعیتی همچون کهگیلویه و بویر احمد ۳۲۵ امامزاده دارد و سه استان خراسان رضوی٬ جنوبی و شمالی نیز جمعا ۵۳۰ امامزاده دارند. همچنین سه استان آذربایجان‌های غربی و شرقی و اردبیل نیز مجموعا دارای ۵۸۱ امامزاده هستند. در استان‌های دارای جمعیت اهل سنت طبعا٬ تعداد امامزاده‌ها بسیار کمتر است. سیستان و بلوچستان ۱۱ امامزاده و استان کردستان نیز ۲۶ امامزاده دارد.

انگیزه‌های «امام‌زاده‌سازی»

یک ضرب‌المثل قدیمی پارسی می‌گوید: «روغن ریخته را نذر امامزاده می‌کند» این ضرب‌المثل علاوه بر معنای کاربردی و کنایی٬ تصویری از فردی را مجسم می‌کند که نه یک مال و دارایی ارزشمند٬ بلکه یک مال از دست رفته را نذر امامزاده می‌کند. در دنیای واقعی اما چنین نیست و میلیون‌ها نفر از ایرانیان٬ به منظور برآورده‌شدن حاجات و آرزوها٬ شفای بیماران و حل مشکلات خود٬ نذورات خود را به امامزاده‌ها اهدا می‌کنند. بخشی از این نذورات شامل اسکناس و بعضا طلاهای ریز و درشتی است که از سوراخ‌های کوچک داخل ضریح مقبره امامزاده‎ها ریخته می‌شود٬ یا این که افراد مستقیما نذورات خود را داخل صندوق نصب شده در داخل حرم امامزاده‌ها می‌اندازند و یا در قبال دریافت رسید٬ پول می‌دهند. این نذورات توسط هیات امنا و متولیان مقابر مزبور جمع‌آوری و به صلاحدید آنها هزینه می‌شود. اما هیچگونه اطلاعات روشن و مستندی در مورد میزان پرداخت نذورات در دست نیست.

امام‌زاده‌ها در بعضی شهرهاو روستاهای کارکردهای هم برای جامعه محلی دارند. وجود امامزاده‌ در بعضی از مناطق دورافتاده موجب شد تا برای تسهیل در رفت و آمد زائرین٬ در آن مناطق جاده و تاسیسات رفاهی ایجاد شود.

برخی امامزاده‌ها هم چنان در مرکز توجه قرار گرفتند که علاوه بر کارکرد مذهبی کارکرد اجتماعی و سیاسی و حتی اقتصادی کلان پیدا کردند. مثلا  آرامگاه امامزاده شاهزاده عبدالعظیم در شهر ری به پایگاهی برای تشکیل چندین شرکت و هولدینگی عظیم مبدل شد. هولدینگ‌ «فواد ری» که توسط محمد شریعتمداری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایجاد شد و بعدها چندین هلدینگ پتروشیمی٬ خودرو٬ فلزات و سیمان از دل آن بیرون آمد.

 

البته همه امامزاده‌ها درآمدزا نیستند و به گفته‌ی سمیه محمودی از نمایندگان مجلس٬ ۵۲ درصد امامزاده‌ها فاقد درآمد هستند و برای بازسازی و بهسازی آنان ۷۰۰۰ میلیارد تومان بودجه لازم است.

علاوه بر موارد ذکر شده یک بحث فقهی و اقتصادی دیگری نیز وجود دارد که کمتر به آن ورود می‌شود. بحثی به نام مدیرت موقوفات امامزاده‌ها.  در بسیاری از موارد در یک شهر٬ چندین واقف وصیت کرد‌ه‌اند که یک مزرعه یا واحد تجاری از آنان وقف یک امام‎زاده شود و هزینه‌های اداره‌ی آن مکان به این واسطه تامین شود، اما به مرور زمان٬ موقوفات مورد نظر ارزش چند میلیاردی پیدا کرده‌اند و حالا مشخص نیست که مدیریت مالی و حسابرسی این موقوفات باید به چه شکلی باشد و دولت تا کجا توان و امکان دارد که وارد بحث حفظ یا  هزینه‌کرد این درآمدها شود.

درباره این اماکن «متبرکه» همچنان این سوالات بی‌جواب می‎ماند که درآمد امامزاده‌ها و اماکن متبرکه‌ی دینی عمده چه قدر است؟ این درآمدها به چه شکلی جمع‌آوری و تحت چه شرایطی هزینه می‌شود؟ چه تضمینی در مورد عدم آلودگی هیات امنای این اماکن به فساد مالی وجود دارد؟ و اینکه آیا این درآمدها باید مشمول مالیات قرار بگیرند یا نه؟