صفرهایی که بر می‌گردند

زیتون ـ جلیل فقیهی: اگر فهرستی از مشکلات امروز اقتصاد ایران تهیه کنیم، زیاد بودن تعداد صفرهای روی اسکناس احتمالا یکی از کم اهمیت‌ترین این مشکلات است. بعد از سال ها بحث، حالا دولت تصمیم گرفته برنامه حذف چهار صفر از پول ملی را اجرایی کند. در صورت تصویب این لایحه، ۱۰ هزار ریال فعلی (هزار تومان) تبدیل به یک تومان خواهد شد.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دفتر هیئت دولت «این تصمیم با هدف حفظ کارایی پول ملی، تسهیل و بازیابی نقش ابزارهای پرداخت نقد در تبادلات پولی داخلی، هماهنگی با آنچه در فرهنگ و عرف جامعه درباره واحد پول ملی رواج یافته است» اتخاذ شده است. در این گزارش، دو فایده اصلی برای حذف صفرها بیان شده است: «کاهش هزینه چاپ اسکناس و ضرب سکه» و «تسهیل مبادلات مالی روزمره». علاوه بر اینها، حذف صفرها می‌تواند به تسهیل امور حسابداری، کاهش حافظه مورد نیاز کامپیوترها، و کاهش احتمال خطا در مبادلات مالی بیانجامد.

دو فایده اصلی برای حذف صفرها بیان شده است: «کاهش هزینه چاپ اسکناس و ضرب سکه» و «تسهیل مبادلات مالی روزمره».

البته اجرای سیاست حذف صفر از پول ملی بدون هزینه هم نیست. از جمله این هزینه‌ها، هزینه تجدید چاپ اسکناس و ضرب سکه، امحای پول‌های قدیمی و تغییر و به روز رسانی دفاتر حسابداری است. با این وجود، عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی معتقد است این «هزینه‌ها قابل مقایسه با هزینه چاپ حجم زیاد اسکناس‌های فعلی نخواهد بود.»

همتی درباره فرآیند زمانی اجرای این طرح گفت: «یک فرآیند زمان‌بر به لحاظ حقوقی و فنی دارد و بر مبنای برآورد کارشناسان ما اجرای آن نزدیک به دو سال طول می‌کشد.» همتی درباره سازوکار ورود اسکناس‌های جدید به جامعه و حذف اسکناس‌های قدیمی گفت: «بعد از قانونی شدن، پول‌های جدید به‌تدریج و با جایگزینی آنها با اسکناس‌های فرسوده قبلی وارد چرخه می‌شوند»

سابقه ماجرا در ایران و جهان

بحث پیرامون حذف صفر از پول ملی به سال ۱۳۷۲و دولت هاشمی‌رفسنجانی باز‌می‌گردد. در آن زمان و در پی افزایش کم سابقه نرخ تورم، برای اولین بار این مسئله مطرح شد اما به نتیجه نرسید. این بحث بار دیگر در سال ۱۳۹۰ بر سر زبان‌ها افتاد، اما بازهم عملیاتی نشد. در آن سال بانک مرکزی حتی از مردم درباره نام جدید پول ملی نیز نظرخواهی اینترنتی انجام داد که در آن نظرخواهی نام «پارسی» بیشترین رای را آورد. بعد از آن نیز هر از چندی بحثی پیرامون حذف صفر از پول ملی در میان مقامات مختلف در می‌گرفت تا اینکه اولین نشانه های جدی‌تر آن در زمستان سال ۹۷ و با انتشار ایران‌چک‌های جدید ظاهر شد که بر روی آنها ۴ تا از صفرهای ایران‌چک کم‌رنگ‌تر و با رنگی متفاوت از بقیه اعداد چاپ شده بود. با تصویب دولت و فرستادن لایحه به مجلس، خداحافظی با عددهای درشت روی اسکناس‌ها شدنی‌تر از همیشه به نظر می‌رسد.

به گفته عبدالناصر همتی، حذف صفر از پول ملی اقدامی است که در بسیاری از کشورها انجام شده و «سرآغازی برای اصلاحات جدی اقتصادی است». با این حال، به نظر می‌رسد صحبت‌های رئیس‌کل بانک مرکزی چندان دقیق نیست. هرچند سیاست حذف صفر از پول ملی در بسیاری از کشورها انجام شده، اما تنها در آن جاهایی موفق بوده که اقتصاد کشور به میزان قابل قبولی از ثبات و آرامش رسیده باشد، چرا که در صورت مساعد نبودن زمینه‌های اقتصادی، این سیاست نیز به تدریج اثر خود را از دست می‌دهد.

از نمونه‌های موفق چنین سیاستی می‌توان از تجربه حذف ۱۴ صفر از پول ملی آلمان بعد از جنگ جهانی اول و حذف ۶ صفر از پول ملی ترکیه در سال ۲۰۰۵ نام برد.

ونزوئلا، زیمبابوه، آنگولا و یوگوسلاوی سابق از نمونه‌های ناموفق در اجرای برنامه حذف صفر بودند. از نمونه‌های موفق چنین سیاستی می‌توان از تجربه حذف ۱۴ صفر از پول ملی آلمان بعد از جنگ جهانی اول و حذف ۶ صفر از پول ملی ترکیه در سال ۲۰۰۵ نام برد. هر دوی این نمونه‌ها در زمانی اتفاق افتادند که اقتصاد این کشورها بعد از یک دوره طولانی ابرتورم به ثبات نسبی رسیده بود.

در واقع حذف صفر از پول ملی در عین اینکه احتمالا آسان‌ترین مرحله از مجموعه اصلاحات اقتصادی است، قاعدتا باید یکی از آخرین حلقه‌های اصلاحات باشد، نه آن‌طور که همتی می گوید «سرآغازی برای اصلاحات جدی اقتصادی».

اثرات اقتصادی سیاست حذف صفرها؛ تقریبا هیچ

حذف صفر از پول ملی تنها تاثیرات «حسابداری» دارد و تاثیر «اقتصادی» مشخصی در پی نخواهد داشت. بدین معنی که این سیاست نه تاثیری روی رشد اقتصادی دارد، نه باعث کاهش بیکاری می شود، و نه حتی تاثیر ملموسی روی نرخ تورم می‌گذارد. به علاوه، حذف صفرها تاثیری بر قدرت خرید مردم نیز ندارد و تنها واحدهای شمارش را تغییر می دهد.

حذف صفر از پول ملی تنها تاثیرات «حسابداری» دارد و تاثیر «اقتصادی» مشخصی در پی نخواهد داشت. بدین معنی که این سیاست نه تاثیری روی رشد اقتصادی دارد، نه باعث کاهش بیکاری می شود، و نه حتی تاثیر ملموسی روی نرخ تورم می‌گذارد.

پارچه‎‌ای را در نظر بگیرید که مساحت آن یک متر مربع است و برای دوختن یک روتختی کافی نیست. حالا اگر برای بیان مساحت پارچه به جای واحد «متر مربع» از واحد «سانتیمتر مربع» استفاده کنیم، مساحت اسمی پارچه به ۱۰ هزار سانتیمتر مربع تغییر می‌کند، اما مشخص است که مساحت واقعی پارچه تغییری نکرده است. برای دوختن روتختی باید به فکر خرید پارچه اضافه بود. در واقع تغییر قدرت خرید مردم تابع «تغییر حقیقی اقتصاد» است که خود آن نیز تابع میزان سرمایه‌گذاری، بهره وری و نوآوری است.

آیا «وجهه پول ملی» افزایش می‌یابد؟

به گفته عبدالناصر همتی، اصلاح نرخ برابری پول ملی از طریق حذف صفرها باعث می‌شود که «وجهه پول ملی کشور در صحنه بین‌المللی» ارتقا یابد. اگر منظور همتی از «وجهه» پول ملی، قدرت، ارزش، و اعتبار آن باشد، تعداد صفرها بیانگر هیچ‌کدام از آن صفات نیست. بزرگترین خطری که ارزش پول ملی را تهدید می‌کند افزایش بی‌ضابطه نقدینگی، و به تبع آن نرخ تورم بالا است.

وقتی «سرعت رشد نقدینگی» تناسبی با «نرخ رشد حقیقی» اقتصاد نداشته باشد، تورم اجتناب ناپذیر است. در هر کدام از دولت‌های ۴۰ ساله اخیر ایران میزان نقدینگی بین ۵ تا ۷ برابر شده است. این در حالی است که اقتصاد ایران شاهد نرخ رشد اقتصادی به مراتب پایین‌تری بوده که نتیجه آن تورم مزمن و همیشگی در طی همه این سال‌هاست.

به عنوان مثال، در سال ۹۷، با وجود نرخ رشد اقتصادی حدود منفی ۵ درصد، نقدینگی در اقتصاد ایران حدود ۲۳ درصد رشد داشت. در نتیجه، در آن سال نرخ تورم حدود ۲۷ درصد بود.

در هر کدام از دولت‌های ۴۰ ساله اخیر ایران میزان نقدینگی بین ۵ تا ۷ برابر شده است. این در حالی است که اقتصاد ایران شاهد نرخ رشد اقتصادی به مراتب پایین‌تری بوده که نتیجه آن تورم مزمن و همیشگی در طی همه این سال‌هاست.

نرخ تورم منتهی به دوازده ماه تیرماه ۹۸ به بالای ۴۰ درصد رسیده است. نرخ رشد نقدینگی در سه ماهه نخست سال ۹۸ نیز تقریبا معادل مدت مشابه در سال گذشته بوده است. با توجه به پیش‌بینی تداوم رشد اقتصادی منفی و تداوم افزایش میزان نقدینگی در سال جاری، در ماه‌های پیشرو نیز باید منتظر نرخ تورم بالایی باشیم.

مادامی که مشکل تورم حل نشده باشد بازگشت دوباره صفرها بر روی پول ملی اجتناب ناپذیر است.

رفع مشکل تورم مزمن در اقتصاد ایران نیز نیازمند انظباط مالی، اصلاح سیاست‌های اقتصادی، و از همه مهمتر به نتیجه رساندن اصلاحات سیاسی است.